Lúc này, Thẩm phán không chỉ là người cầm cán cân công lý, mà còn là người bảo vệ cuối cùng cho các giá trị bình đẳng, đặc biệt khi phụ nữ và trẻ em là những đối tượng dễ bị tổn thương nhất.
Hệ thống tư pháp - hàng rào bảo vệ bình đẳng giới trong gia đình
Theo Tòa án Nhân dân Tối cao, năm 2024, toàn ngành đã thụ lý hơn 653.000 vụ việc dân sự và hôn nhân gia đình, giải quyết 585.932 vụ. Trong đó, các vụ án liên quan đến mâu thuẫn gia đình, tranh chấp tài sản, quyền nuôi con và bạo lực trong hôn nhân chiếm tỷ lệ đáng kể.
Tại nhiều phiên tòa, đặc biệt ở các khu vực nông thôn và miền núi đã ghi nhận ngày càng nhiều phụ nữ chủ động nộp đơn xin ly hôn hoặc yêu cầu xử lý bạo lực gia đình. Đó là tín hiệu của sự thay đổi nhận thức - khi người phụ nữ không còn cam chịu, mà bắt đầu tin tưởng vào pháp luật như một điểm tựa bảo vệ quyền và nhân phẩm. Ở các địa phương, các biện pháp khẩn cấp như “cấm tiếp xúc”, “tạm thời cách ly người gây bạo lực” hay “yêu cầu can thiệp tư pháp” được triển khai mạnh mẽ hơn. Nhiều tòa án cấp huyện đã chủ động ban hành lệnh cấm tiếp xúc, chuyển hồ sơ sang cơ quan điều tra khi có dấu hiệu hình sự, thay vì chỉ dừng ở hòa giải như trước đây.
Thẩm phán và nhận thức về giới: Hơn cả sự tuân thủ luật pháp
Trong các vụ án hôn nhân và gia đình, vai trò của Thẩm phán là then chốt. Họ không chỉ cần tuân thủ luật pháp một cách máy móc, mà còn phải có nhận thức sâu sắc về giới. Cụ thể, vai trò Thẩm phán thể hiện rõ nhất đối với:
- Việc bảo vệ quyền lợi của phụ nữ và trẻ em: Trong một vụ án bạo lực gia đình, trách nhiệm của ngành tư pháp là phải xác định rõ ai là nạn nhân, ai là người gây ra hành vi vi phạm. Việc xét xử công minh, nghiêm khắc sẽ không chỉ răn đe người vi phạm mà còn gửi một thông điệp mạnh mẽ: bạo lực không thể được dung thứ.
- Việc phân chia tài sản công bằng: Thẩm phán phải có khả năng nhìn nhận và định giá công bằng không chỉ những tài sản hữu hình, mà còn là những đóng góp vô hình. Ví dụ: những năm tháng một người vợ không đi làm để lo nội trợ, chăm sóc con cái cũng phải được tính là một đóng góp vào tài sản chung.
Chị Mai, một người phụ nữ hết lòng vì gia đình, đã dành gần 20 năm làm nội trợ, chăm sóc ba đứa con. Khi ly hôn, người chồng lại cho rằng, vì chị không đi làm, nên không có đóng góp gì vào tài sản chung. Nhưng tại phiên tòa, với sự nhạy bén và am hiểu luật pháp, vị thẩm phán đã phân tích rõ ràng: công việc chăm sóc con cái và quản lý gia đình của chị Mai không phải là công việc không lương, mà là một đóng góp thiết yếu, giúp người chồng yên tâm phát triển sự nghiệp. Quyết định cuối cùng đã đảm bảo một phần tài sản đáng kể cho chị Mai, công nhận những đóng góp vô hình của chị và những phụ nữ như chị trong gia đình.
- Việc phân xử quyền nuôi con: Tại tòa ly hôn, việc quyết định ai là người nuôi con cần dựa trên lợi ích tốt nhất cho đứa trẻ, không phải dựa trên những định kiến lạc hậu về giới. Một người bố hoàn toàn có khả năng và quyền được nuôi con như một người mẹ, miễn là có đủ điều kiện và tình yêu thương.
Anh Hùng và chị Lan ly hôn. Khi quyết định quyền nuôi con, chị Lan cho rằng anh Hùng, với tư cách là một người cha, không thể chăm sóc đứa con gái nhỏ chu đáo bằng chị. Đây là một định kiến phổ biến trong xã hội. Tuy nhiên, trước tòa, Thẩm phán đã yêu cầu cả hai bên đưa ra các bằng chứng cụ thể về khả năng chăm sóc, từ thu nhập, môi trường sống, đến thời gian dành cho con cái. Thẩm phán nhận thấy anh Hùng, dù bận rộn công việc, luôn dành cuối tuần để đưa con đi chơi, tham gia các buổi họp phụ huynh, và có mối quan hệ gắn bó sâu sắc với con gái. Quyết định cuối cùng đã giao quyền nuôi con cho anh Hùng.
Phòng ngừa và hòa giải: Ngăn chặn từ gốc
Không chỉ can thiệp khi đã có vi phạm, vai trò của ngành tư pháp còn là phòng ngừa và hòa giải. Nhiều vụ án ly hôn có thể được ngăn chặn nếu hai bên được tư vấn và hòa giải kịp thời. Với kiến thức pháp luật và sự am hiểu tâm lý, cán bộ tư pháp có thể giúp các cặp vợ chồng nhìn nhận vấn đề một cách khách quan hơn, nhận ra những hành vi và tư tưởng bất bình đẳng đang làm rạn nứt gia đình.Vai trò này đặc biệt quan trọng trong việc tuyên truyền, phổ biến pháp luật. Bằng cách sử dụng các vụ án thực tế làm ví dụ, ngành tư pháp có thể giúp người dân hiểu rõ hậu quả pháp lý của các hành vi bạo lực, đồng thời nâng cao nhận thức về quyền và nghĩa vụ của mình trong hôn nhân.
Chị Thảo là nạn nhân của bạo lực gia đình suốt nhiều năm. Dù đã có lúc chị tìm đến công an, nhưng sự việc thường chỉ dừng lại ở việc hòa giải. Lần này, do hành vi bạo lực của người chồng đã vượt quá giới hạn. Cơ quan điều tra, với sự nhạy bén nghiệp vụ và sự quyết tâm bảo vệ nạn nhân, đã thu thập đầy đủ chứng cứ. Viện kiểm sát đã truy tố, và tòa án đã đưa ra một bản án nghiêm khắc, đủ sức răn đe, gửi thông điệp mạnh mẽ: bạo lực gia đình là hành vi vi phạm pháp luật nghiêm trọng và sẽ phải trả giá. Luật sư Nguyễn Văn Hòa (Đoàn Luật sư Hà Nội) cho biết: “Khi tòa án can thiệp, người phụ nữ không chỉ giành lại quyền được an toàn, mà sau mỗi vụ án, hệ thống tư pháp cũng sẽ giúp họ tái hòa nhập - không bị kỳ thị, không bị tổn thương thêm”.
Từ xử lý các vụ việc đến thay đổi nhận thức trong từng thành viên trong gia đình
Xưa nay, những mâu thuẫn như bất đồng quan điểm, mâu thuẫn về tài chính, hay thậm chí là bạo lực gia đình thường được coi là "việc riêng". Nhưng những vụ việc Báo Bảo vệ pháp luật thường xuyên phản ánh cho thấy, khi những "việc riêng" ấy leo thang, nó có thể gây ra những hậu quả nghiêm trọng, thậm chí là vi phạm pháp luật. Lúc này, việc can thiệp của cơ quan tư pháp là điều bắt buộc.
Những năm gần đây việc lồng ghép bình đẳng giới trong gia đình vào hệ thống tư pháp đã có những cải thiện đáng kể. Theo Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội (năm 2024), đã có 36 lớp tập huấn tại 12 tỉnh, thành cho hơn 1.800 công chức và cộng tác viên tư pháp - xã hội về kỹ năng xử lý bạo lực gia đình, tư vấn pháp lý và lồng ghép giới trong xét xử. Các hoạt động này nằm trong Chiến lược quốc gia về bình đẳng giới giai đoạn 2021-2030, hướng tới mục tiêu đến năm 2030, phụ nữ chiếm ít nhất 60% người được trợ giúp pháp lý trong các vụ việc dân sự - hôn nhân.
Thực hiện bình đẳng giới trong gia đình Việt, sự can thiệp của ngành tư pháp không chỉ là một hành vi hành chính. Nó là một sự bảo vệ mang tính nhân văn, là một mắt xích không thể thiếu để đưa các chủ trương về bình đẳng giới vào cuộc sống. Với mỗi vụ án được giải quyết công bằng, mỗi tranh chấp được xử lý thấu đáo, ngành tư pháp đang từng bước xây dựng một nền tảng pháp lý vững chắc cho một gia đình Việt Nam bình đẳng, hạnh phúc.
Cục Văn hóa cơ sở, Gia đình và Thư viện - Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch phối hợp thực hiện