Vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi (DTTS&MN) Nghệ An, với gần 500.000 người (chiếm 14,76% dân số toàn tỉnh), đang đối mặt với những thách thức nghiêm trọng về chất lượng dân số. Tình trạng suy dinh dưỡng, tỷ lệ tử vong mẹ và trẻ em cao, cùng với những tập tục lạc hậu như tảo hôn và hôn nhân cận huyết, đang kìm hãm sự phát triển bền vững của cộng đồng. Tuy nhiên, nguồn vốn đầu tư từ Chương trình mục tiêu quốc gia (MTQG) phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào DTTS và miền núi giai đoạn 2021-2025 mở ra một cơ hội quan trọng để cải thiện tình hình, nâng cao thể trạng và tầm vóc người DTTS.
Thực trạng đáng báo động
Số liệu thống kê cho thấy chất lượng dân số vùng DTTS&MN Nghệ An đang ở mức báo động. Hơn 491.267 người sinh sống chủ yếu ở vùng sâu, vùng xa, vùng đặc biệt khó khăn và biên giới, phải đối mặt với địa hình hiểm trở, chia cắt bởi núi cao, sông suối, giao thông khó khăn và thiên tai thường xuyên. Nghệ An có đến 106 xã thuộc khu vực III và 1.182 thôn bản đặc biệt khó khăn, minh chứng rõ nét cho sự thiếu thốn về cơ sở hạ tầng và dịch vụ công. Đây là những yếu tố nền tảng dẫn đến chất lượng dân số thấp, thể hiện qua các chỉ số sau:
Tuổi thọ trung bình thấp: Chỉ đạt 70,7 tuổi, thấp hơn mức trung bình cả nước 2,9 năm (73,6 tuổi). Điều này phản ánh chất lượng cuộc sống và tiếp cận dịch vụ y tế còn nhiều hạn chế.
    |
 |
| Huyện miền núi Quế Phong tổ chức Hội nghị truyền thông chăm sóc sức khỏe cho người dân. |
Tỷ lệ hộ nghèo cao: Mặc dù tỷ lệ hộ nghèo trung bình của vùng là 8%, nhưng ở một số huyện, con số này lên đến mức báo động: Kỳ Sơn (49%), Quế Phong (65%), Tương Dương (29%), Con Cuông (17%). Đói nghèo là rào cản lớn nhất đối với việc nâng cao chất lượng dân số, dẫn đến suy dinh dưỡng, thiếu chăm sóc y tế và giáo dục.
Suy dinh dưỡng và tỷ lệ tử vong trẻ em cao: Tỷ lệ trẻ em suy dinh dưỡng ở vùng DTTS&MN Nghệ An lên tới 31,4%, cao hơn nhiều so với mức trung bình cả nước. Kết quả là tỷ lệ tử vong trẻ em cũng ở mức đáng lo ngại.
Tảo hôn và hôn nhân cận huyết: Đây là vấn nạn nghiêm trọng, đặc biệt ở một số dân tộc thiểu số như người Mông ở Kỳ Sơn. Trong 4 năm gần đây, huyện Kỳ Sơn đã ghi nhận hơn 600 trường hợp tảo hôn và hôn nhân cận huyết, dẫn đến nhiều hệ lụy về sức khỏe sinh sản và di truyền.
Ngoài ra, tình trạng học sinh bỏ học, tệ nạn xã hội (ma túy, các vi phạm pháp luật khác), di cư trái pháp luật và mê tín dị đoan vẫn còn diễn biến phức tạp, góp phần làm suy giảm chất lượng dân số.
Theo đánh giá của Chi cục DS/KHHGĐ tỉnh Nghệ An, chất lượng dân số vùng đồng bào DTTS& còn thấp; đặc biệt là một số thành phần DTTS như dân tộc Mông ở Kỳ Sơn, Đan Lai ở Con Cuông, Ơ đu, Khơ Mú ở Tương Dương. Các cộng đồng DTTS này hiện vẫn còn duy trì nhiều hủ tục, điều kiện sống khó khăn, tình trạng tảo hôn, hôn nhân cận huyết vẫn còn diễn ra phổ biến; tỷ lệ suy dinh dưỡng, tử vong bà mẹ, trẻ em còn cao…
Ông Phan Văn Huê, Phó Chi cục trưởng Chi cục Dân số - Kế hoạch hóa gia đình tỉnh Nghệ An nhấn mạnh: Tại vùng đồng bào DTTS&MN Nghệ An, các chỉ số, dân số, tuổi thọ đều thấp hơn bình quân cả nước và giữa các thành phần dân tộc cũng có sự chênh lệch đáng kể.
Những thống kê của Chi cục DS/KHHGĐ tỉnh Nghệ An đều dựa trên những khảo sát thực tế của vùng, đúng như những gì chúng tôi cảm nhận được trong những chuyến ngược ngàn lên miền biên viễn mới đây khi vào với đồng bào Đan Lai ở hai bản Búng và Cò Phạt thuộc xã Môn Sơn (Con Cuông). Tại địa phương, chúng tôi không khỏi chạnh lòng trước những nếp nhà thấp bé, trống hoác…, lời của Phó Chủ tịch UBND xã Môn Sơn Ngân Viết Trường như càng khẳng định thêm cho những gì mà chúng tôi nhìn thấy: Bản Cò Phạt có tỷ lệ hộ nghèo là 98,23%, hộ cận nghèo là 1,77%; bản Búng có 115 hộ dân thì 100% đều là hộ nghèo.
|
 |
| Các huyện miền núi Nghệ An tăng cường các giải pháp nhằm nâng cao nhận thức cho người dân trong việc cải thiện chất lượng dân số. (Trong ảnh: Hội thi phụ nữ với công tác dân số tại huyện Thanh Chương). |
Hệ quả của nhiều nguyên nhân phức tạp, đan xen nhau
Những thách thức về chất lượng dân số ở vùng DTTS&MN Nghệ An là hệ quả của nhiều nguyên nhân phức tạp, đan xen nhau:
Khó khăn kinh tế - xã hội: Đói nghèo, thiếu việc làm, cơ sở hạ tầng yếu kém, đặc biệt là giao thông đi lại khó khăn, hạn chế khả năng tiếp cận dịch vụ y tế, giáo dục và các nguồn lực khác. Điều này được minh chứng rõ nét ở hai bản Búng và Cò Phạt, xã Môn Sơn (Con Cuông), nơi tỷ lệ hộ nghèo lên tới gần 100%, người dân sống trong điều kiện thiếu thốn, nhà cửa tạm bợ, thiếu đất sản xuất.
Tập quán lạc hậu: Tảo hôn, hôn nhân cận huyết, cùng với một số hủ tục khác, vẫn còn tồn tại và gây ra những hệ lụy nghiêm trọng về sức khỏe, di truyền và phát triển cộng đồng. Nhận thức của một bộ phận người dân về sức khỏe sinh sản, kế hoạch hóa gia đình, chăm sóc trẻ em còn hạn chế, khiến cho việc thực hiện các biện pháp phòng tránh khó khăn hơn.
Thiên tai, dịch bệnh: Mưa lũ, hạn hán, dịch bệnh thường xuyên xảy ra, ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống, sức khỏe và sản xuất của người dân. Điều kiện tự nhiên khắc nghiệt càng làm trầm trọng thêm tình trạng nghèo đói và khó khăn. Huyện Kỳ Sơn, với 19/21 xã thuộc vùng đặc biệt khó khăn và chỉ có 1% diện tích đất bằng phẳng, là một ví dụ điển hình.
Sự chênh lệch giữa các dân tộc: Chất lượng dân số có sự khác biệt đáng kể giữa các dân tộc thiểu số, một số dân tộc như Mông, Đan Lai, Ơ đu, Khơ Mú đang phải đối mặt với những thách thức nghiêm trọng hơn.
Cải thiện chất lượng dân số vùng DTTS&MN Nghệ An từ chương trình MTQG 1719
Chương trình MTQG 1719 (giai đoạn 2021-2025) được kỳ vọng sẽ là động lực quan trọng để cải thiện chất lượng dân số vùng DTTS&MN Nghệ An. Chương trình này tập trung vào các giải pháp toàn diện:
Nâng cao nhận thức: Tăng cường tuyên truyền, giáo dục về sức khỏe sinh sản, kế hoạch hóa gia đình, phòng chống tảo hôn, hôn nhân cận huyết… thông qua các hoạt động cụ thể, phù hợp với văn hóa và điều kiện của từng dân tộc.
|
 |
| Chương trình MTQG 1719 (giai đoạn 2021-2025) được kỳ vọng sẽ là động lực quan trọng để cải thiện chất lượng dân số vùng DTTS&MN Nghệ An. |
Cải thiện điều kiện sống: Đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng, đặc biệt là giao thông, điện, nước sạch; phát triển kinh tế, tạo việc làm, hỗ trợ giảm nghèo, giúp người dân có điều kiện sống tốt hơn, có thu nhập ổn định.
Phát triển y tế: Nâng cao chất lượng khám chữa bệnh, chăm sóc sức khỏe bà mẹ, trẻ em, phòng chống bệnh tật, đặc biệt chú trọng đến dinh dưỡng cho trẻ em. Tăng cường lực lượng y tế tại các vùng sâu, vùng xa.
Phát triển giáo dục: Nâng cao chất lượng giáo dục, giảm tỷ lệ học sinh bỏ học, trang bị kiến thức và kỹ năng cho người dân, góp phần nâng cao nhận thức và năng lực để họ tự cải thiện cuộc sống.
Bảo tồn và phát huy văn hóa: Bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa tốt đẹp, đồng thời loại bỏ những hủ tục lạc hậu, góp phần xây dựng một cộng đồng phát triển bền vững.
Nâng cao chất lượng dân số vùng DTTS&MN Nghệ An là một nhiệm vụ khó khăn nhưng vô cùng cần thiết. Sự thành công của quá trình này phụ thuộc vào sự phối hợp chặt chẽ giữa các cấp chính quyền, sự tham gia tích cực của cộng đồng và hiệu quả của chương trình MTQG 1719. Việc đầu tư đúng hướng, thực hiện các giải pháp đồng bộ, liên tục đánh giá và điều chỉnh sẽ là chìa khóa để đạt được mục tiêu đề ra, góp phần xây dựng một cộng đồng DTTS&MN Nghệ An khỏe mạnh, giàu mạnh và phát triển bền vững. Sự thành công không chỉ đo lường bằng con số mà còn nằm ở chất lượng cuộc sống được cải thiện, thể hiện rõ nét trong sức khỏe, giáo dục và sự phát triển toàn diện của từng cá nhân và cộng đồng.