Bài 2: Tủ sách xếp hình Lăng Bác và nghi lễ - văn hóa nơi đầu sóng

Mỗi sáng thứ Hai, dù trời nắng hay mưa, dù sóng biển có ào ào sôi động cỡ nào, cờ Tổ quốc vẫn được kéo lên trong nghiêm trang trong tiếng Quốc ca. Lễ chào cờ trên các đảo Trường Sa là nghi lễ trang trọng nhưng cũng gần gũi đối với mỗi chiến sĩ. Thiếu úy Nguyễn Anh Tuấn (đảo Trường Sa lớn) cho biết : “Mỗi lần chào cờ là một lần nhắc nhở mình về trách nhiệm bảo vệ biển đảo, về danh dự của Tổ quốc nối dài trên đường chân trời”. Tư thế đứng nghiêm, ánh mắt hướng về lá cờ đỏ sao vàng bay phần phật giữa nền trời và tiếng sóng, trở thành khoảnh khắc thiêng liêng, lắng đọng giữa đời lính.

Không chỉ có lễ chào cờ, lễ tưởng niệm các anh hùng, liệt sĩ hy sinh trên biển cũng được diễn ra đều đặn, đặc biệt vào các dịp kỷ niệm ngày Thương binh Liệt sĩ, Quốc khánh, hay các sự kiện trọng đại của đất nước. Trên nền nhạc trầm buồn, từng chiến sĩ tới trước bia tưởng niệm, đặt vòng hoa, thắp nhang và cùng nhau cúi đầu tưởng niệm. Nơi đầu sóng ngọn gió, nghi lễ đó như một lời thề nguyện lặng lẽ và mãnh liệt của thế hệ hôm nay đối với những người đi trước. Gió biển như cũng ngừng thổi, sóng như dừng lại, nhường chỗ cho phút mặc niệm âm thầm mà hùng tráng. Từng cử chỉ, từng bước chân đều toát lên sự trang nghiêm và niềm tự hào.

Vòng hoa từ từ được thả xuống biển, trôi theo làn sóng nhẹ, mang theo bao xúc cảm nghẹn ngào. Không ai nói gì, chỉ có tiếng sóng thì thầm như lời ru vĩnh cửu dành cho những người con bất tử. Trong khoảnh khắc đó, không gian như lắng đọng hơn, biển lặng lại, gió dường như cũng ngừng thổi để tiễn biệt.

Gạc Ma – không chỉ là một địa danh, mà là lời nhắc nhở bất tận về chủ quyền, về hy sinh và về một đất nước không bao giờ quên những người con quả cảm, tận hiến cho cộng đồng của mình mình.

Khác với hình dung cứng nhắc về quân ngũ, những ngày tháng sống trên đảo mang đến một nền văn hóa ứng xử linh hoạt, đầy nhân văn. Cách chào nhau giữa các chiến sĩ với đặc trưng hô to “Chào đảo!” như lời khẳng định sự hiện diện và gắn kết. Câu chào ấy không đơn thuần là lời xã giao, mà là tín hiệu nhận diện, là sợi dây liên kết thầm lặng giữa những người lính canh giữ biển trời Tổ quốc. Một cánh tay giơ cao, một câu hô vang giữa biển trời rộng lớn, đó không chỉ là thao tác quân sự mà là một nghi thức kết nối giữa con người với đại dương, giữa người lính với Tổ quốc. Với các đoàn công tác như tàu KN390 của chúng tôi, khi gần đến đảo bao giờ cũng kéo 3 hồi còi chào đảo và khi kết thúc chuyến công tác tại đảo, tất cả cùng tập hợp nơi boong trái tàu để làm nghi lễ chào đảo. Chỉ đơn giản và bình dị vậy thôi, nhưng ai cũng thấy ấm áp lạ thường.

Trong nhà ở, bàn thờ Bác Hồ luôn được đặt trang nghiêm, sáng đèn, dù là trên những đảo nhỏ như Song Tử Tây, Len Đao. Mỗi sáng, sau giờ thể dục, các chiến sĩ lại dành thời gian đọc báo, kể chuyện Bác Hồ, ôn lại truyền thống và lịch sử dân tộc. Những hoạt động ấy, tưởng chừng đơn giản, lại chính là cách người lính tự rèn luyện bản thân, nuôi dưỡng lý tưởng cách mạng và giữ gìn “ngọn lửa đỏ” trong tim. Chiến sĩ Nguyễn Văn Quân (đảo Sinh Tồn) chia sẻ: “Buổi sinh hoạt chi đoàn được tổ chức đều đặn mỗi tuần, nơi mà những vấn đề nhỏ nhất trong đơn vị được đưa ra chia sẻ, góp ý chân tình. Ở đó, không có khoảng cách giữa chỉ huy và chiến sĩ, không có rào cản giữa các vùng miền. Tất cả là một tập thể thống nhất, cùng nhau vì nhiệm vụ, cùng nhau vun đắp tình đồng đội. Chính những phút giây sinh hoạt đời thường như vậy đã tạo nên một nền văn hóa ứng xử thấm đẫm tình người, làm ấm lòng nơi đảo xa.

Dù điều kiện còn nhiều thiếu thốn, nhưng các chiến sĩ Trường Sa vẫn duy trì nhiều hoạt động văn hóa, thể thao, giải trí phong phú. Trên sân đá bóng gắn bên tháp canh, trên sân khấu dã chiến có bàn ghế bằng tre, bằng gỗ, đêm văn nghệ tự dàn dựng của lính đảo diễn ra đầy hào hứng. Từ hát dân ca ba miền, các tiếng hát của biển, đến những tiếng đàn guitar, đêm phim, thi vẽ tranh, viết thơ.. tất cả đã làm nên một không gian văn hóa đặc trưng giữa trùng khơi. Nhiều chiến sĩ còn tự tay làm đồ mỹ nghệ, nhặt vỏ ốc, mảnh đá san hô làm tranh, đan lá dứa làm quà lưu niệm. Những món quà mỗi khi tàu đổ bờ mang về đất liền đậm tình người lính, vừa mang theo cả sóng, cả mùi vị mặn mòi của biển, vừa mùi của đất, của tình người. Mỗi món quà là một câu chuyện, là cả một quãng thời gian phục vụ thiêng liêng giữa đảo xa.

Văn hóa đọc cũng được chú trọng. Tủ sách chiến sĩ không khi nào vơi sách mới, sách báo từ đất liền gửi ra được chia nhau đọc kỹ, rồi đọc lại trong giờ giải lao. Những cuốn sách ấy, với người lính đảo, quý như “lương khô tinh thần”, giúp họ giữ được tâm thế bình tĩnh, lạc quan, tiếp tục vững tay súng giữa muôn trùng sóng gió. Giữa đại dương, hương Tết vẫn ngát thơm, lòng người lính vẫn ấm áp như đang ở quê nhà. Văn hóa không chỉ giúp nối dài đất liền trong tâm thức, mà còn tiếp thêm sức mạnh để người lính vượt qua mọi gian khó, giữ vững tay súng.

Từ những nghi lễ trang nghiêm đến đời sống gần gũi, từ những buổi sinh hoạt tập thể đến tình đồng đội thắm đượm, văn hóa quân ngũ ở Trường Sa là một di sản sống động, là minh chứng cho tình yêu nước, cho sự kiên cường và nhân văn Việt Nam.

Một chi tiết đặc biệt làm đoàn chúng tôi xúc động, ấy là, giữa biển khơi mênh mông, nơi sóng gió và nắng gắt luôn hiện diện, có một góc nhỏ mà ít người nghĩ tới. Đó là nơi những cuốn sách được xếp ngay ngắn bên ô cửa sổ mở ra biển. Trên mỗi đảo thuộc quần đảo Trường Sa, dù lớn như Trường Sa Lớn, Song Tử Tây hay nhỏ như Đá Thị, Len Đao luôn có một góc tủ sách mang tên Hồ Chí Minh. Đó không chỉ là một phần trong nhà văn hóa quân nhân mà là phần hồn của đảo. Tủ sách thường được đặt nơi trang nghiêm, có khi cạnh bàn thờ Bác, đôi khi chỉ là kệ sách tự đóng bằng gỗ thô, nhưng mỗi cuốn đều được giữ gìn trân trọng đặc biệt.

Trên đảo Len Đao, tôi bắt gặp một chiếc tủ sắt sơn màu xám nhẹ, đã hơi hoen rỉ vì nước biển, được kê sát bên ô cửa sổ nhìn ra biển. Bên cạnh là chiếc tủ kính nhỏ đặt các loại kỷ niệm chương, bằng khen được lau sạch mỗi sáng. Bên trong tủ, những cuốn sách được bọc bìa nylon cẩn thận, có cuốn đã nhàu gáy, in dấu tay vì được đọc đi đọc lại nhiều lần. Dễ thấy nhất là các đầu sách kinh điển: “Nhật ký trong tù”, “Đường Kách mệnh”, “Búp sen xanh”, tuyển tập “Lời dạy của Bác với chiến sĩ”, sách lịch sử Đảng, lịch sử Quân đội nhân dân Việt Nam. Điều đặc biệt là cạnh đó là một chiếc bàn nhỏ trải khăn xanh gồm các quyển sách về Bác Hồ, sách của Bộ Quốc phòng được xếp thành hình Lăng Bác rất đẹp và công phu. Trên mặt bàn là một số sách kinh điển, ảnh Bác Hồ và đại tướng Võ Nguyên Giáp in trên nền đĩa sứ rất trang trọng.

Không cần biển chỉ dẫn, không cần quy định cụ thể, tủ sách ấy vẫn được gìn giữ như một thói quen. Thượng sĩ Nguyễn Văn Thế, quê ở Hà Tĩnh, thường mang theo một cuốn “Nhật ký trong tù” mỗi khi nhận ca trực đêm. Anh không đọc nhiều, chỉ vài trang nhưng đều đặn. Với Thế, cuốn sách không chỉ là một tác phẩm văn học mà là nơi anh tìm thấy sự đồng cảm và dẫn lối. “Đọc Bác, em thấy mình rõ ràng hơn trong cái việc giữ gìn kỷ luật, giữ vững tinh thần, Có khi chỉ một đoạn ngắn thôi, cũng đủ để mình giữ được sự bình tĩnh, có cái gì đó để dựa vào”, anh nói, mắt vẫn nhìn vào bìa sách đã sờn mép. Tôi nhớ mãi hình ảnh ấy, người lính trẻ ôm cuốn sách vào ngực lặng lẽ bước về phía vọng gác. Trong khoảnh khắc đó, tôi hiểu tủ sách Hồ Chí Minh không đơn thuần là nơi lưu trữ tri thức. Nó là la bàn tinh thần, là nơi người lính tìm về những nguyên lý căn bản nhất của sự tử tế, kiên cường, và lòng trung thành.

Tại đảo Trường Sa lớn, tôi thấy chiến sĩ Đinh Tuấn Anh ngồi chép tay đoạn “Không có gì quý hơn độc lập, tự do” vào trang đầu cuốn sổ cá nhân. Tuấn Anh mỉm cười nói với tôi: “Đây là câu khẩu hiệu, nhưng em chép để biến nó thành lời thề riêng”. Những câu chữ tưởng chừng cũ kỹ ấy, khi đi qua đời sống và đức tin của người lính đảo, lại trở nên sống động lạ lùng. Tủ sách Hồ Chí Minh trên các đảo không lớn, không bóng bẩy, nhưng nó là thứ duy nhất không bị ăn mòn bởi muối biển, thời gian hay gió bão. Vì nó không chỉ tồn tại bằng giấy mực, mà bằng lòng kính yêu, sự thấm nhuần và ngọn lửa âm ỉ cháy trong mỗi trái tim người lính.

Không chỉ có sách lý luận, lịch sử, mà còn có cả tiểu thuyết, thơ ca, truyện ngắn, sách thiếu nhi, thậm chí có cả những cuốn kỹ năng sống dành cho tuổi mới lớn. Mỗi cuốn sách ấy, như một mảnh đất liền nhỏ bé, được chở ra giữa biển, nâng đỡ và nuôi dưỡng một phần đời sống tinh thần mà quân phục và kỷ luật không thể thay thế.

Một buổi chiều trên đảo Trường Sa lớn, trong tiếng lá bàng vuông xào xạc, tôi bắt gặp thượng úy Nguyễn Minh Tuấn đang ngồi đọc “Người lái đò sông Đà”. Chiến sĩ trẻ ngồi lặng lẽ trên ghế đá, sách kê trên đùi, ánh mắt sâu xa như đang trôi theo từng dòng văn Nguyễn Tuân. Khi tôi hỏi, Tuấn chỉ cười nhẹ: “Đọc văn chương giúp em giữ đầu óc thư giãn. Những lúc mệt mỏi, con chữ là nơi để em tìm được niềm vui riêng”. Không phải ngẫu nhiên mà người lính cần đến sách, đó không phải thú vui, mà là nhu cầu. Cũng như đất cần nước, người giữ đảo cũng cần chữ để giữ cho trái tim mình luôn mềm mại trước bao điều khắc nghiệt.

Trong hành lý theo tàu ra đảo, tôi cũng mang khá nhiều sách để chia sẻ với các thành viên trong đoàn công tác số 23 vì tôi biết trước trên tàu sẽ không có sóng điện thoại hay mạng wifi. Tôi cũng dự tính khi rời đảo sẽ tặng lại sách cho các chiến sĩ. Một bạn trẻ trong đoàn công tác sau một ngày lênh đênh giữa biển đã cầm được cuốn “Tottochan bên cửa sổ” và thì thầm: “Đêm nay, không có sóng điện thoại, cuốn sách này cứu em thật sự”.

Mỗi cuốn sách, theo cách ấy, không chỉ là một vật phẩm, mà là một hành trình. Hành trình vượt sóng gió từ đất liền ra đảo. Hành trình vượt khỏi khuôn chữ để chạm tới trái tim người lính. Và cuối cùng là hành trình nối liền những tâm hồn lặng lẽ, giúp họ nhận ra, mình không hề cô độc giữa biển cả rộng lớn này.

Không chỉ tác động đến cảm xúc, sách còn giúp người lính rèn luyện tư duy, khả năng viết, giao tiếp. Ở đảo Trường Sa lớn, có chiến sĩ từng đọc sách về kỹ năng tổ chức sự kiện rồi về đứng ra dàn dựng chương trình 26/3 cho cả đơn vị. “Em đọc thấy hay quá, thử áp dụng, không ngờ lại thành công,” cậu cười ngại ngùng. Gần đây, các đoàn công tác còn đề xuất xây dựng “Tủ sách luân chuyển giữa các đảo”, mỗi đảo chuẩn bị 10 đầu sách rồi luân phiên đổi cho nhau qua các chuyến tàu hậu cần. Cách làm này khiến sách luôn mới, lính luôn háo hức chờ đón như thư nhà gửi ra.

Giữa đại dương mênh mông, nơi tiếng sóng phủ lấp mọi ồn ào thường nhật, những cuốn sách vẫn lặng lẽ đồng hành cùng người lính đảo. Không cần mạng internet, chẳng cần công nghệ cao, chỉ cần một góc nhỏ và chút ánh sáng là đủ để nuôi dưỡng tâm hồn. Ở Trường Sa, mỗi trang sách mở ra không chỉ tri thức, mà còn mở lối cho nghị lực, cho niềm tin. Và có lẽ, chính từ những khoảnh khắc lật sách trong im lặng ấy, một lớp người lính đang lớn dần lên vững chãi, thấu hiểu và đầy trách nhiệm với mảnh đất xa xôi của Tổ quốc.