Là một chủ đề không mới, nhưng vẫn luôn nóng hổi tính thời sự, nhất là trong thời đại mạng xã hội phát triển mạnh như hiện nay, mỗi ngày, luôn có hàng ngàn câu chuyện về văn hoá ứng xử gia đình được đưa ra bàn luận. Giữ gìn và phát huy những truyền thống này chính là giữ gìn bản sắc Việt, bảo đảm sự bền vững của tổ ấm.
Hiểu về văn hóa ứng xử trong gia đình
Nhiều người lầm tưởng văn hóa ứng xử là những luật lệ khô khan, nhưng thực chất, nó không phải là những quy tắc cứng nhắc. Văn hóa ứng xử trong gia đình là tổng hòa của những chuẩn mực tinh thần, tình cảm, và hành vi được hình thành qua lịch sử, thể hiện qua giao tiếp và đối xử giữa các thành viên.
Nói một cách dễ hiểu, đó là cách chúng ta nói, làm, và cảm nhận khi ở bên nhau, dựa trên nguyên tắc Tôn trọng, Bình đẳng, Yêu thương, và Chia sẻ.
- Về mặt hình thức, văn hóa ứng xử trong gia đình thể hiện qua lời ăn tiếng nói, cách xưng hô, mời cơm, và các nghi thức giao tiếp hằng ngày giữa các thành viên trong gia đình với nhau.
- Về mặt nội dung, văn hóa ứng xử trong gia đình thể hiện qua sự chung thủy, sự hy sinh, nhường nhịn và đồng lòng gánh vác trách nhiệm cho nhau giữa các thành viên.
Chính nhờ những quy tắc ứng xử này mà gia đình trở thành nơi ta "nhập môn" đầu tiên ngay khi ta được sinh ra. Ứng xử trong gia đình dạy ta cách làm người và cách sống có trách nhiệm với cộng đồng.
Trong kho tàng ca dao, tục ngữ Việt xưa, văn hóa ứng xử trong gia đình chiếm một vị trí rất quan trọng, được truyền miệng từ đời này qua đời khác. Ngày nay, nó vẫn là những lời răn, những bài học quý báu, nó cũng minh chứng cho tầm quan trọng của nếp nhà. Chẳng hạn:
Uống nước nhớ nguồn
Thuận vợ thuận chồng tát biển Đông cũng cạn
Chồng giận thì vợ bớt lời, cơm sôi bớt lửa chẳng đời nào khê
Ăn bớt bát, nói bớt lời
Lời nói chẳng mất tiền mua, lựa lời mà nói cho vừa lòng nhau
Cá không ăn muối cá ươn, con cãi cha mẹ trăm đường con hư
Khôn ngoan đối đáp người ngoài, gà cùng một mẹ chớ hoài đá nhau
Đi hỏi già, về nhà hỏi trẻ…
Tôn trọng và hiếu đạo - nền tảng cốt lõi trong ứng xử gia đình
Như vậy, có thể thấy cốt lõi của văn hóa ứng xử trong gia đình Việt Nam được xây dựng trên những trụ cột vững chắc, mà quan trọng nhất là 3 hành động sau đây:
- Lễ phép và hiếu thảo (Với ông bà, cha mẹ): Đây là đạo lý cơ bản, thể hiện sự kính trọng, biết ơn đấng sinh thành. Ứng xử hiếu thảo không chỉ là việc con cháu phụng dưỡng khi cha mẹ về già, mà còn là biết lắng nghe, tiếp thu những lời dạy bảo của ông bà, cha mẹ. Đồng thời biết duy trì sự hòa thuận trong gia đình, để ông bà, cha mẹ được hưởng an vui.
- Kính trên, nhường dưới (với người lớn tuổi và trẻ nhỏ): Văn hóa ứng xử trong gia đình Việt còn thể hiện rõ qua cách xưng hô, mời cơm, và nhường nhịn trong sinh hoạt. Vai trò của người lớn là gương mẫu, nhẹ nhàng chỉ bảo để "giữ lửa" truyền thống. Trong khi trẻ em, con cái phải biết kính trọng, lễ phép trong giao tiếp với ông bà, cha mẹ.
- Vợ chồng "chung thủy, nghĩa tình": Đây là nền tảng xây dựng gia đình bền vững. Mối quan hệ vợ chồng cần dựa trên sự tôn trọng lẫn nhau, bình đẳng, và cùng nhau gánh vác trách nhiệm tài chính lẫn nuôi dạy con cái mới có thể bền vững, hạnh phúc đích thực.
Để giữ lửa truyền thống gia đình trong xã hội hiện đại
Ngày nay, do nhịp sống sôi động, gấp gáp, những bữa cơm gia đình đang ngày càng ít đi và giảm giá trị văn hoá, giáo dục, nên thay vì gặp mặt theo cách truyền thống, các thành viên nên chủ động tổ chức những bữa cơm đoàn viên cuối tuần, dành "thời gian chất lượng" bên nhau tâm sự, chia sẻ.
Một cách khác để giữ lửa truyền thống ứng xử trong gia đình là ông bà dạy con cháu về gia phả, về nghề nghiệp, về những câu chuyện của ông bà không chỉ qua lời kể mà còn qua các công cụ hiện đại (như lưu trữ ảnh/video số, lập nhóm chat gia đình để tâm sự, trao đổi việc nhà v.v…). Cha mẹ cũng cần chủ động dạy con về quy tắc ứng xử, giao tiếp lịch sự, đồng thời thể hiện sự tôn trọng sự riêng tư của nhau, dù là trong gia đình. Dạy con cái mở rộng sự quan tâm không chỉ trong gia đình ruột thịt mà còn với họ hàng, láng giềng; khuyến khích con cháu tham gia các hoạt động cộng đồng, lan tỏa lòng nhân ái.
Nói tóm lại, giữ gìn và phát huy truyền thống không phải là trách nhiệm của riêng một người, mà là sự đồng lòng của tất cả mọi người:
- Ông bà, cha mẹ: Phải là tấm gương sáng trong lời ăn tiếng nói, hành động. Ứng xử văn minh, tôn trọng người khác là bài học sống động nhất cho thế hệ sau.
- Con cái, cháu chắt: Cần chủ động tìm hiểu, trân trọng những giá trị truyền thống; đồng thời, mạnh dạn đề xuất những cách thức mới để phát huy văn hóa ứng xử phù hợp với thời đại.
Như trên đã nói, ứng xử gia đình là nguồn gốc của ứng xử xã hội. Gia đình là trường học đầu tiên, để mỗi người học cách ứng xử trong cuộc sống. Gia đình chính là tấm gương phản chiếu của xã hội, thời đại. Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra, tính cách và hành vi ứng xử của mỗi người đều chịu ảnh hưởng vô cùng lớn từ môi trường gia đình, giáo dục gia đình, hay ta thường gọi là “nếp nhà”. Cha ông ta hay nói: “Con hư tại mẹ, cháu hư tại bà” phần nào có hàm ý này.
Một câu chuyện lưu truyền về trạng nguyên Nguyễn Hiền. Khi còn nhỏ, một lần thấy người lớn trong gia đình cãi nhau. Cậu bé Hiền không nói gì, mà chỉ lặng lẽ viết vào lòng bàn tay của từng người một câu tục ngữ: "Một câu nhịn, chín câu lành". Khi họ xòe tay ra đọc, ai cũng tự thấy hổ thẹn và cuối cùng đã chủ động làm hòa. Những hành động nhỏ bé nhưng tinh tế, những lời khuyên đúng lúc như cách cậu bé Nguyễn Hiền đã làm, đó chính là cách truyền thống được trao truyền một cách tự nhiên và hiệu quả nhất.
Gia đình là chiếc nôi nuôi dưỡng và bảo tồn văn hoá dân tộc. Bằng những hành động nhỏ bé, thiết thực mỗi ngày, mỗi thành viên trong gia đình đang góp phần xây đắp và trao truyền những giá trị ứng xử tốt đẹp cho thế hệ sau. Góp phần bảo tồn, phát huy giá trị truyền thống gia đình Việt, đóng góp vào công cuộc phát triển đất nước, hội nhập với thế giới trong kỷ nguyên vươn mình.
Cục Văn hóa cơ sở, Gia đình và Thư viện - Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch phối hợp thực hiện.