Về vấn đề này, Luật sư Trần Đức Thắng – Giám đốc Công ty Luật TNHH Hùng Thắng, Đoàn Luật sư TP Hà Nội có ý kiến như sau:
1. Di sản thừa kế là gì?
Tại Điều 612 Bộ luật Dân sự 2015 quy định:
“Điều 612. Di sản
Di sản bao gồm tài sản riêng của người chết, phần tài sản của người chết trong tài sản chung với người khác.”
Theo quy định trên thì di sản là toàn bộ tài sản thuộc quyền sở hữu của cá nhân mà họ để lại sau khi chết bao gồm: vật, tiền, giấy tờ định giá được bằng tiền, quyền tài sản… Việc xác định di sản thừa kế mà người chết để lại căn cứ vào giấy tờ, tài liệu chứng minh quyền sở hữu hoặc sử dụng hợp pháp đối với tài sản đó. Đối với trường hợp di sản thừa kế là tài sản thuộc sở hữu chung thì việc xác định tài sản chung của người để lại di sản có thể dựa trên những thỏa thuận đã có từ trước hoặc căn cứ vào văn bản do cơ quan có thẩm quyền ban hành.
2. Có được từ chối nhận di sản thừa kế không?
Căn cứ theo quy định tại Điều 620 Bộ luật Dân sự 2015 quy định như sau:
“Điều 620. Từ chối nhận di sản
1. Người thừa kế có quyền từ chối nhận di sản, trừ trường hợp việc từ chối nhằm trốn tránh việc thực hiện nghĩa vụ tài sản của mình đối với người khác.
2. Việc từ chối nhận di sản phải được lập thành văn bản và gửi đến người quản lý di sản, những người thừa kế khác, người được giao nhiệm vụ phân chia di sản để biết.
3. Việc từ chối nhận di sản phải được thể hiện trước thời điểm phân chia di sản.”
Như vậy, dù là thừa kế theo pháp luật hay thừa kế theo di chúc thì người thừa kế đều có quyền từ chối nhận di sản (trừ trường hợp việc từ chối nhằm trốn tránh việc thực hiện nghĩa vụ tài sản của mình đối với người khác.). Việc từ chối nhận di sản phải được lập thành văn bản và gửi đến người quản lý di sản, những người thừa kế khác, người được giao nhiệm vụ phân chia di sản biết trước thời điểm phân chia di sản. Do đó, khi đáp ứng đầy đủ các điều kiện trên thì văn bản từ chối di sản thừa kế có hiệu lực pháp luật và không thể thay đổi được.
3. Phần di sản do người thừa kế từ chối được giải quyết như nào? Sau khi từ chối có đòi lại được không?
Tại điểm c khoản 2 Điều 650 Bộ luật Dân sự 2015 quy định như sau:
“Điều 650. Những trường hợp thừa kế theo pháp luật
[…]
2. Thừa kế theo pháp luật cũng được áp dụng đối với các phần di sản sau đây:
[…]
c) Phần di sản có liên quan đến người được thừa kế theo di chúc nhưng họ không có quyền hưởng di sản, từ chối nhận di sản, chết trước hoặc chết cùng thời điểm với người lập di chúc; liên quan đến cơ quan, tổ chức được hưởng di sản theo di chúc, nhưng không còn tồn tại vào thời điểm mở thừa kế.”
Đối chiếu quy định trên thì phần di sản do người thừa kế theo di chúc từ chối nhận sẽ được chia thừa kế theo pháp luật cho những người được hưởng thừa kế theo thứ tự các hàng thừa kế quy định tại Điều 651 Bộ luật Dân sự 2015 như sau:
“Điều 651. Người thừa kế theo pháp luật
1. Những người thừa kế theo pháp luật được quy định theo thứ tự sau đây:
a) Hàng thừa kế thứ nhất gồm: vợ, chồng, cha đẻ, mẹ đẻ, cha nuôi, mẹ nuôi, con đẻ, con nuôi của người chết;
b) Hàng thừa kế thứ hai gồm: ông nội, bà nội, ông ngoại, bà ngoại, anh ruột, chị ruột, em ruột của người chết; cháu ruột của người chết mà người chết là ông nội, bà nội, ông ngoại, bà ngoại;
c) Hàng thừa kế thứ ba gồm: cụ nội, cụ ngoại của người chết; bác ruột, chú ruột, cậu ruột, cô ruột, dì ruột của người chết; cháu ruột của người chết mà người chết là bác ruột, chú ruột, cậu ruột, cô ruột, dì ruột; chắt ruột của người chết mà người chết là cụ nội, cụ ngoại.
2. Những người thừa kế cùng hàng được hưởng phần di sản bằng nhau.
3. Những người ở hàng thừa kế sau chỉ được hưởng thừa kế, nếu không còn ai ở hàng thừa kế trước do đã chết, không có quyền hưởng di sản, bị truất quyền hưởng di sản hoặc từ chối nhận di sản.”
Vậy trường hợp người từ chối nhận di sản theo di chúc cũng chính là một trong những người được thừa kế theo pháp luật thì phần di sản đã bị từ chối theo di chúc có được tiếp tục chia theo pháp luật cho người đã từ chối hay không?
Hiện nay Bộ luật Dân sự năm 2015 chưa quy định cụ thể trường hợp cá nhân đã từ chối nhận di sản theo di chúc thì không được hưởng di sản chia theo pháp luật. Do đó, nếu người thừa kế đã từ chối nhận di sản theo di chúc thì họ vẫn có quyền được thừa kế theo pháp luật đối với di sản đã từ chối đó (nếu người từ chối nhận di sản thừa kế theo di chúc cũng là một trong những người được thừa kế theo pháp luật).
Như vậy, khi văn bản từ chối nhận di sản theo di chúc có nội dung từ chối nhận di sản cả trong trường hợp phần di sản bị từ chối được phân chia theo pháp luật. Đồng thời, văn bản từ chối di sản thừa kế đáp ứng đầy đủ các điều kiện quy định tại Điều 620 Bộ luật Dân sự năm 2015 thì văn bản từ chối di sản thừa kế có hiệu lực pháp luật và không thể thay đổi được. Đồng nghĩa với việc người đã từ chối nhận di sản không có quyền đòi lại phần di sản đã từ chối.
Ngược lại, nếu văn bản từ chối nhận di sản theo di chúc không có nội dung từ chối nhận di sản cả trong trường hợp phần di sản bị từ chối được phân chia theo pháp luật, thì kể cả đáp ứng đầy đủ các điều kiện quy định tại Điều 620 Bộ luật Dân sự năm 2015 thì họ vẫn có quyền được hưởng thừa kế khi phân chia theo pháp luật đối với di sản đã từ chối đó (nếu người từ chối nhận di sản thừa kế theo di chúc cũng là một trong những người được thừa kế theo pháp luật).