Tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng Nhà nước pháp quyền của dân, do dân, vì dân

Quốc hội đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa ra đời sau cuộc tổng tuyển cử đầu tiên trong cả nước ngày 6 tháng 1 năm 1946.  Ảnh: Tư liệu TTXVN

Đặc tính cơ bản nhất của Nhà nước pháp quyền là thượng tôn pháp luật và bảo đảm dân chủ. Có Nhà nước pháp quyền tư sản và Nhà nước pháp quyền kiểu mới xã hội chủ nghĩa. Chủ tịch Hồ Chí Minh là Người khai sinh nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa, từng bước đưa nước ta bước vào thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội. Hồ Chí Minh là người sáng lập Nhà nước kiểu mới ở Việt Nam. Giữ cương vị Chủ tịch nước đầu tiên trong 24 năm, đồng thời là Chủ tịch Đảng Cộng sản Việt Nam, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã để lại những tư tưởng quý báu và hành động tỏa sáng về xây dựng Nhà nước Việt Nam pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân, vì dân. 

Kế thừa, phát triển tinh hoa nhà nước của dân tộc ta, lý luận  nhà nước pháp quyền tư sản, sáng lập nhà nước kiểu mới ở Việt Nam theo định hướng xã hội chủ nghĩa
Trong kiên cường dựng nước và giữ nước, cha ông ta đã đúc rút được nhiều kinh nghiệm quý về Nhà nước. Hồ Chí Minh đã chú ý kế thừa và phát triển những tinh hoa của các Nhà nước thân dân những khi quốc gia hưng thịnh và hùng mạnh. Như kế thừa, phát triển truyền thống đoàn kết, tư tưởng lấy dân làm gốc thời Lý-Trần: chú trọng luật pháp và đạo đức trong xây dựng bộ máy nhà nước thời Lê trung hưng,...

Để có thể đánh đổ chế độ thực dân phong kiến thối nát, từ năm 1911, Hồ Chí Minh đã đi ra thế giới tìm đường cách mạng. Qua khảo sát chế độ nhà nước ở Pháp, Anh, Mỹ và một số nước khác, Hồ Chí Minh phát hiện ra chính quyền ở đó nằm trong tay một số ít người. Tuy cách mạng Mỹ thành công đã hơn 150 năm, nhưng công nông vẫn cực khổ, vẫn cứ lo tính cách mạng lần thứ hai. Chế độ nhà nước tư sản của Mỹ hoặc của Pháp “Tiếng là Cộng hòa và dân chủ, kỳ thực trong thì nó tước lục công nông, ngoài thì nó áp bức thuộc địa. Cách mệnh đã 4 lần rồi, mà nay công nông Pháp hãy còn phải mưu cách mệnh lần nữa mới hòng thoát khỏi vòng áp bức. Cách mệnh An Nam nên nhớ những điều ấy”.  Người xác định: Cách mạng Việt Nam sau khi thành công sẽ không lập loại nhà nước này. Song, khi  xây dựng nhà nước kiểu mới, Người vẫn kế thừa, phát triển những yếu tố hợp lý trong lý luận về nhà nước, pháp luật ở các bản Tuyên ngôn độc lập năm 1776 và  bản Hiến pháp nước Mỹ, trong Bản Tuyên ngôn nhân quyền và dân quyền năm 1789 của Pháp và tác phẩm Tinh thần pháp luật của Mông-téc-xki-ơ - Một nhà lý luận tiêu biểu của Pháp về nhà nước pháp quyền. (Tác phẩm tiếng Pháp đầu tiên mà Hồ Chí Minh dịch ra tiếng Việt là Tinh thần pháp luật của Mông-téc-xki-ơ).

Từ năm 1923, khi đến Liên Xô, Người đã nghiên cứu  kiểu Nhà nước “Đảng Cộng sản cầm quyền, tổ chức ra Chính phủ công, nông, binh, phát đất ruộng cho dân cày, giao công xưởng cho thợ thuyền, không bắt dân đi chết cho tư bản và đế quốc chủ nghĩa nữa, ra sức tổ chức kinh tế mới, để thực hành chủ nghĩa thế giới đại đồng”. Đó là Nhà nước Xô viết ra đời sau Cách mạng Tháng Mười Nga 1917. Người quyết định chọn con đường Cách mạng Tháng Mười với Nhà nước kiểu mới xã hội chủ nghĩa. Tuy vậy, Hồ Chí Minh không sao chép máy móc hình thức nhà nước Xô viết. Người vận dụng một cách sáng tạo những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác-Lênin về bản chất nền dân chủ vô sản, về chủ thể quyền lực phải thuộc về đa số, về bản chất giai cấp công nhân của nhà nước xã hội chủ nghĩa để sáng lập ra nhà nước pháp quyền kiểu mới ở Việt Nam. 

Nhà nước pháp quyền Việt Nam là Nhà nước dân chủ của dân, do dân, vì dân. Quyền lực Nhà nước thuộc về nhân dân. Nhân dân  tổ chức và kiểm soát quyền lực Nhà nước

Chủ tịch Hồ Chí Minh khẳng định: “Nước ta là nước dân chủ. Bao nhiêu lợi ích đều vì dân. Bao nhiêu quyền hạn đều của dân…Chính quyền từ xã đến Chính phủ Trung ương do dân cử ra. Đoàn thể từ Trung ương đến xã  do dân tổ chức nên. Nói tóm lại, quyền hành và lực lượng đều ở nơi dân”. Mọi quyền hành Nhà nước đều thuộc về nhân dân, bắt nguồn từ nhân dân, nhân dân tổ chức ra quyền lực nhà nước từ xã đến Trung ương là đặc điểm đầu tiên của Nhà nước pháp quyền kiểu mới ở Việt Nam. Nhà nước kiểu mới sinh ra để phục vụ nhân dân, chứ không phải nhân dân phục vụ nhà nước.

Nhà nước của dân hàm ý dân có quyền giám sát hoạt động của Nhà nước. Nhà nước phải có các thiết chế dân chủ để thực thi quyền làm chủ của người dân. Người  luôn trăn trở để thực hiện tư tưởng: “Làm sao cho nhân dân biết hưởng quyền dân chủ, biết dùng quyền dân chủ của mình, dám nói, dám làm”. Trong chế độ phong kiến trước đây, vua là chủ. Nay chế độ dân chủ, nhà nước của dân thì dân là chủ. Chủ tịch Hồ Chí Minh vạch rõ: “Dân chủ là thế nào? Là dân làm chủ. Dân làm chủ thì Chủ tịch, Bộ trưởng, Thứ trưởng, Ủy viên này khác là làm gì? Làm đầy tớ. Làm đầy tớ cho nhân dân, chứ không phải làm quan cách mạng”.  Cán bộ công chức từ Trung ương đến cơ sở đều phải làm công bộc phục vụ nhân dân. Việc gì lợi cho dân, ta phải hết sức làm. Việc gì hại đến dân, ta phải hết sức tránh. 

Quang cảnh Đại hội XII của Đảng Cộng sản Việt Nam. Ảnh: TTXVN

Dân có quyền phê bình, xây dựng, giúp đỡ Nhà nước. Quyết định nào của Nhà nước mà dân cho là không hợp thì cũng phải sửa chữa. Dựa vào ý kiến của nhân dân mà sửa chữa cán bộ và tổ chức của Nhà nước. Nhân dân có quyền giám sát công việc của Nhà nước. Nhân dân có quyền bãi miễn các đại biểu và không tín nhiệm các quan chức Chính phủ. 

Xây dựng Nhà nước hợp hiến, hợp pháp,  quản lý xã hội bằng pháp luật. Nhà nước hoạt động trên cơ sở Hiến pháp, pháp luật. Pháp luật là tối thượng

Có hợp hiến, nhà nước mới có hiệu lực pháp lý mạnh mẽ. Một ngày sau khi đọc Tuyên ngôn Độc lập, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nêu nhiệm vụ soạn thảo Hiến pháp dân chủ. Và, mặc dù có vô vàn khó khăn do nạn đói, thù trong giặc ngoài, cuộc Tổng tuyển cử toàn quốc đã được tiến hành chỉ bốn tháng sau ngày độc lập. Đây là cuộc phổ thông đầu phiếu  được tổ chức thành công nhanh nhất, sớm nhất. Một kỷ lục chưa quốc gia nào đạt được, vừa lật đổ ách thống trị thực dân, đã đưa ngay lực lượng chính trị của nhân dân lên cầm quyền một cách hợp hiến. Ngay sau khi Tổng tuyển cử thành công, Quốc hội được thành lập, ngày 9/11/1946, bản Hiến pháp dân chủ đầu tiên ở vùng Đông Nam Á do Chủ tịch Hồ Chí Minh chủ trì soạn thảo đã ra đời. Nó quy định các nguyên tắc tổ chức, hoạt động, hình thức và cơ cấu nhà nước Dân chủ nhân dân Việt Nam.

Một Nhà nước pháp quyền có hiệu lực mạnh là nhà nước quản lý đất nước bằng pháp luật và làm cho pháp luật có hiệu lực trong thực tế. Tư tưởng này nảy sinh rất sớm ở Nguyễn Ái Quốc. Ngay từ năm 1919, khi đưa ra bản Yêu sách đòi các quyền tự do, dân chủ cho nhân dân Việt Nam, Người đã đòi thực dân Pháp phải cải cách nền pháp lý ở Đông Dương, bãi bỏ chế độ cai trị bằng các sắc lệnh và thay thế bằng các đạo luật. Tư tưởng về nhà nước pháp quyền rất rõ trong Việt Nam yêu cầu ca. Ở điều thứ 7, Nguyễn Ái Quốc khẳng định rõ: “Trăm đều phải có thần linh pháp quyền”. “Trăm đều” ở đây có nghĩa là mọi mối quan hệ căn bản trong xã hội đều phải được điều chỉnh bằng pháp luật. Nhà nước phải hoạt động theo Hiến pháp. Pháp luật là tối thượng. Chủ tịch Hồ Chí Minh là người có công lớn nhất trong sự nghiệp lập hiến và lập pháp ở Việt Nam. Trên cương vị Chủ tịch nước, Người đã hai lần đứng đầu Ủy ban soạn thảo Hiến pháp (Hiến pháp 1946 và Hiến pháp 1959), đã ký Lệnh công bố 16 đạo luật, 613 sắc lệnh và nhiều văn bản dưới luật khác. Người đã mở đầu xây dựng một nền pháp chế xã hội chủ nghĩa nhằm đảm bảo thực hiện quyền lực của nhân dân.

Mối quan tâm suốt đời của Chủ tịch Hồ Chí Minh là đưa pháp luật vào đời sống, tạo ra cơ chế bảo đảm cho pháp luật được thi hành, xây dựng cơ chế kiểm tra, giám sát việc thi hành đó trong các cơ quan Nhà nước và trong nhân dân. Người rất coi trọng việc giáo dục pháp luật cho toàn dân, nâng cao dân trí, bồi dưỡng ý thức làm chủ, phát triển văn hóa chính trị và tính tích cực công dân, khuyến khích nhân dân tham gia vào các công việc của Nhà nước, khắc phục mọi thứ dân chủ hình thức. 

Người chú trọng dùng pháp luật ngăn chặn việc biến quyền lực của dân thành quyền lực cá nhân, chống bệnh quan liêu, nạn tham nhũng. Đứng đầu Đảng và Nhà nước, ở đỉnh cao quyền lực, Hồ Chí Minh đã nêu gương sáng về tư tưởng và phong cách lãnh đạo dân chủ, khuyến khích nhân dân phê bình, giám sát công việc của nhà nước và cán bộ, công chức để đảm bảo nhà nước phục vụ nhân dân.

Kết hợp pháp luật và đạo đức trong hoạt động nhà nước, xây dựng nhà nước trong sạch, vững mạnh, hiệu quả

Chủ tịch Hồ Chí Minh là mẫu mực của sự kết hợp đạo đức và pháp luật trong xây dựng, điều hành bộ máy Nhà nước. Chỉ ra vai trò tối thượng của pháp luật trong xã hội, đồng thời Người cũng chỉ ra rằng, luật pháp phải dựa vào đạo đức và bảo vệ đạo đức. Đạo đức là một nhân tố quyết định sự phát triển bền vững của xã hội và của người cách mạng. Người dành hết tâm sức giáo dục cán bộ, công chức về  phẩm chất đạo đức, tính cần, kiệm, liêm, chính;  chí công, vô tư. Và chính Người là tấm gương mẫu mực của một lãnh tụ suốt đời cần, kiệm, liêm chính, chí công, vô tư, là người công bộc hết sức tận tụy phục vụ nhân dân.

Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, “nước ta là nước dân chủ, địa vị cao nhất là dân, vì dân là chủ”. Ảnh: Tư liệu

Đi đôi với giáo dục đạo đức, Người kịp thời ban hành pháp luật và thực hiện rất nghiêm minh. Ngày 27/11/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh ký Sắc lệnh ấn định hình phạt tội Đưa và Nhận hối lộ. Ngày 26/1/1946, Người ký “Quốc lệnh” khép tội Tham ô, Trộm cắp của công vào tội tử hình. 

Việc xét xử nghiêm minh và y án tử hình với Đại tá Trần Dụ Châu, Cục trưởng Cục Quân nhu về tội Tham nhũng trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp, việc tử hình với Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp Trương Việt Hùng về tội Cặp bồ nhí rồi giết vợ thời kỳ đầu xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc, cho thấy rõ Hồ Chí Minh là người kết hợp nhuần nhuyễn truyền thống pháp trị và đức trị trong thực tế xây dựng, điều hành hoạt động của Nhà nước ta. Để xây dựng Nhà nước trong sạch, vững mạnh, xây phải đi đôi với chống. Xây là ra sức giáo dục, bồi dưỡng, nâng cao đạo đức cách mạng đi đôi với chống chủ nghĩa cá nhân và dùng pháp luật nghiêm trị những kẻ vi phạm pháp luật và thoái hoá đạo đức trầm trọng. “Đức trị” phải đi đôi với “pháp trị”. Cùng với việc đề cao đạo lý làm người, thương yêu, quý trọng con người, Chủ tịch Hồ Chí Minh kiên quyết dùng pháp trị. “Pháp luật phải thẳng tay trừng trị những kẻ bất liêm, bất kỳ kẻ ấy ở địa vị nào, làm nghề nghiệp gì”. Người coi Tham ô, lãng phí, quan liêu là “giặc nội xâm”. Phải đánh thắng giặc nội xâm, làm cho bộ máy Đảng, Nhà nước trong sạch, vững mạnh mới có thể đánh thắng giặc ngoại xâm, phát triển đất nước giàu mạnh, hùng cường.

Xây dựng Nhà nước có bản chất giai cấp công nhân, đồng thời có tính chất dân tộc và nhân dân  dưới sự lãnh đạo của Đảng

Trong xã hội có giai cấp, không có nhà nước phi giai cấp. Sự khác nhau giữa các kiểu nhà nước cũ với kiểu nhà nước mới là ở chỗ nhà nước đó của giai cấp nào? Ở nước ta, Đảng của giai cấp công nhân lãnh đạo cách mạng tháng Tám thành công, lật đổ chế độ thực dân phong kiến, thì nhất định dẫn tới Đảng xây dựng chính quyền kiểu mới của xã hội mới theo hệ tư tưởng của giai cấp công nhân là chủ nghĩa Mác - Lê nin. Việc xây dựng nhà nước pháp quyền kiểu mới mang bản chất giai cấp công nhân, dưới sự lãnh đạo của Đảng ở nước ta từ năm 1945 cho đến nay theo tư tưởng Hồ Chí Minh là một tất yếu lịch sử. Nhà nước đó tất yếu phải quản lý, xây dựng đất nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa.

Đẩy mạnh xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN  thực sự của dân, do dân, vì dân do Đảng lãnh đạo là nội dung xuyên suốt trong đường lối lãnh đạo của Đảng. Ảnh: CTV

Tại Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ II năm 1951, Chủ tịch nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa Hồ Chí Minh được bầu làm Chủ tịch Đảng Lao động Việt Nam. Đảng ta khẳng định: “Chính quyền của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa là chính quyền dân chủ của nhân dân”. Chính quyền đó mang tính chất nhân dân, đồng thời có tính chất dân tộc sâu sắc. Bởi chính quyền  đó là kết quả của cuộc cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân. Chính quyền đó đã phát huy sức mạnh toàn dân tộc trong  đấu tranh xây dựng, bảo vệ Tổ quốc và tồn tại, phát triển trên cơ sở khối đại đoàn kết toàn dân tộc.  Chính phủ do Hồ Chí Minh đứng đầu luôn luôn là Chính phủ đại đoàn kết toàn dân tộc, có chính sách dân tộc đúng đắn, có nhân tài ở cả Bắc - Trung - Nam. Chính quyền đó dựa vào Mặt trận dân tộc thống nhất, lấy liên minh công nhân, nông dân và trí thức làm nền tảng và do giai cấp công nhân lãnh đạo.  

Quyền lực nhà nước được phân công rành mạch: Quốc hội - lập pháp, Chính phủ - hành pháp liêm chính, Tư pháp độc lập

Hai bản Hiến pháp do Hồ Chí Minh chủ trì soạn thảo đều thể hiện rõ mối quan hệ giữa Quốc hội có chức năng lập pháp và Chính phủ có chức năng hành pháp. Đây là mối quan hệ cơ bản tạo nên chính thể quốc gia. Chủ tịch Hồ Chí Minh khẳng định rõ: “Quốc hội là cơ quan duy nhất có quyền lập pháp. Những vấn đề quan trọng nhất của Nhà nước trong phạm vi toàn quốc đều do Quốc hội quyết định”. 

Người chủ trương xây dựng một Chính phủ hành pháp mạnh. Một Chính phủ kiến tạo, liêm chính, hành động, phục vụ nhân dân có hiệu quả. Được Quốc hội nhất trí giao trách nhiệm thành lập Chính phủ mới, tại phiên họp ngày 31/10/1946, Chủ tịch Hồ Chí Minh khẳng định: "Tuy trong quyết nghị không nói đến, không nêu lên hai chữ liêm khiết, tôi cũng xin tuyên bố trước Quốc hội, trước quốc dân và trước thế giới: Chính phủ sau đây phải là một Chính phủ liêm khiết. Theo lời quyết nghị của Quốc hội, Chính phủ sau đây phải là một Chính phủ biết làm việc, có gan góc, quyết tâm đi vào mục đích trong thì kiến thiết, ngoài thì tranh thủ độc lập và thống nhất của nước nhà".
Chủ tịch Hồ Chí Minh có sáng tạo và công lao lớn trong việc xây dựng và định hướng hoạt động độc lập của các cơ quan tư pháp - Bộ phận quan trọng cấu thành  Nhà nước pháp quyền kiểu mới ở Việt Nam. Người chủ trì việc soạn thảo Hiến pháp 1946, Hiến pháp 1959 và ký các sắc lệnh thành lập hệ thống tòa án cách mạng. Tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng một nền tư pháp độc lập thể hiện trong việc ký các sắc lệnh thiết lập các tòa án được tổ chức và hoạt động độc lập với các cơ quan Nhà nước khác. Các tòa án ở địa phương không tổ chức theo đơn vị hành chính lãnh thổ, các thẩm phán và việc xét xử đều phải phụng công, thủ pháp, chí công, vô tư.

Ngày 26/7/1960, Chủ tịch Hồ Chí Minh ký Lệnh số 20-LCT công bố Luật tổ chức Viện kiểm sát nhân dân năm 1960. Kể từ đó, ngày 26/7 hàng năm trở thành ngày truyền thống của ngành Kiểm sát nhân dân. Lời dạy của Chủ tịch Hồ Chí Minh đối với cán bộ Kiểm sát: “Công minh, chính trực, khách quan, thận trọng, khiêm tốn” mãi mãi được các thế hệ cán bộ ngành Kiểm sát nhân dân ghi nhớ và làm theo.

Theo định hướng tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng Nhà nước pháp quyền kiểu mới ở Việt Nam, ngày nay Đảng ta khẳng định rõ: “Nhà nước ta là Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân. Tất cả quyền lực Nhà nước thuộc về nhân dân mà nền tảng là liên minh giữa giai cấp công nhân, giai cấp nông dân và đội ngũ trí thức, do Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo”.

 Cần tiếp tục xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân do Đảng lãnh đạo là nhiệm vụ trọng tâm trong đổi mới hệ thống chính trị theo hướng tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả. Xây dựng Nhà nước pháp quyền phải tiến hành đồng bộ cả lập pháp, hành pháp, tư pháp; gắn với đổi mới chính trị kinh tế, văn hóa, xã hội.