Một góc gia tài Lưu Quang Vũ

 

Hoài Thanh bằng một dự cảm tinh tường đã gọi anh là "một cây bút nhiều triển vọng" và thơ anh "là một tiếng nói nhỏ nhẹ mà sâu". Lê Đình Kỵ với sự nhạy cảm sắc sảo của một cây bút phê bình thơ tài hoa đã nhận ra rằng "Thơ Lưu Quang Vũ có một điệu tâm hồn riêng". Nội lực và sức sáng tạo dồi dào của anh tiếp tục được bộc lộ qua Mây trắng của đời tôi (1989) và Bầy ong trong đêm sâu (1993) - hai tập thơ xuất bản sau khi anh đã qua đời. Với hành trình sáng tác hơn 20 năm, khoảng thời gian chưa dài nhưng Lưu Quang Vũ thực sự đã là một thi sĩ tài năng, một cá tính thơ độc đáo trong dòng thơ Việt Nam hiện đại nửa cuối thế kỷ XX.

 

Sau Hương cây, trong khoảng 10 năm, cuộc đời Lưu Quang Vũ rơi vào tình cảnh long đong, lận đận, có những lúc anh đã "chạm vào bế tắc". Hôn nhân đầu tan vỡ, rời quân ngũ, quá nhọc nhằn trong kế mưu sinh, cuộc sống vật chất hàng ngày lâm vào thiếu thốn... Thêm vào đó, chiến tranh càng ngày càng thêm nhiều hy sinh xương máu. Cùng một lúc, tâm hồn đa cảm và có phần yếu đuối của anh phải gánh chịu cả nỗi đau và sự mất mát từ hai phía riêng chung. Dễ hiểu vì sao thời kỳ này thơ anh có nhiều khoảng u ám, nặng nề. Thay vì lối cảm xúc tươi trong, hồn hậu là mối hoài nghi, hoang mang trước gia cảnh và thời thế:

 

 

Nhưng ở một góc độ khác, đây chính là một đoạn đời đầy ý nghĩa đối với quá trình sáng tạo của anh. Kinh nghiệm cho thấy nhiều khi những nỗi bất hạnh, những mất mát của đời sống ập đến bất ngờ ngoài mong đợi của con người lại là nơi bắt đầu của những khám phá nghệ thuật mới. Lưu Quang Vũ là một số phận thi ca rất tiêu biểu cho nghịch lý này. Nếu trước kia, thơ anh bàng bạc một sắc nắng tươi trong, một màu xanh biếc, "những chân trời màu hồng, những chân trời màu tím"... thì đến lúc này anh viết nhiều về mưa. Không gian thơ anh có nhiều khoảng bị bao bọc trong màn mưa, "mưa mịt mù", "mưa xám", "mưa đen": "Thành phố nghèo mù mịt mưa rơi/ Cánh hoa nhoè trong mưa tơi tả; Chiều nay bốn bề mưa xám; Hạt mưa đen rơi trên ô kính vỡ...”. Tâm trạng bi quan này đã từng được anh thổ lộ qua hình ảnh lạ lùng: "Một ngày người ta uống/ Bao nhiêu đen tối vào người" (Cà fê). Thành phố quê hương, nơi lưu giữ những kỷ niệm tình yêu và tuổi trẻ, giờ chỉ là nỗi xót xa:

 

 

Song, chính những nếm trải ấm lạnh của thế thái nhân tình, những bài học đầu đời, cái giá phải trả cho những say mê, nông nổi của tuổi trẻ đã giúp Lưu Quang Vũ nhận thức sâu sắc hơn về đời sống, con người. Những chuyển đổi mạnh mẽ trong đời sống tâm hồn và tư duy nghệ thuật xuất hiện. Biểu hiện trước tiên là từ tình cảm quê hương đất nước, anh đã bắt sâu hơn vào cảm hứng dân tộc, nhân dân. 

 

 

Những Việt Nam ơi, Đất nước đàn bầu, Giấc mộng đêm, Gió và tình yêu thổi trên đất nước tôi và một số bài thơ khác trong Mây trắng của đời tôi và Bầy ong trong đêm sâu được viết với một cường độ cảm xúc mạnh mẽ, mạch thơ phóng túng, lời thơ có cái hào hùng của âm hưởng sử thi. 

Chiến tranh, chết chóc và huỷ diệt, lại thêm nỗi đói nghèo khốn khổ chồng chất, những mặt trái của đời sống phô bày... Trên dặm dài đất nước, ánh sáng dường như đang lụi dần. Chất liệu thơ là sự chắt lọc từ những hình ảnh, chi tiết của đời sống hàng ngày. Anh viết dung dị và chân thực hơn trước nhiều: "Những áo quần rách rưới/ Những hàng cây đắm mình vào bóng tối/ Chiều mờ sương leo lắt đèn dầu/ Lũ trẻ ngồi quanh mâm gỗ/ Lèo tèo mì luộc canh rau".... Nhiều lúc cứ ngỡ như là một sự ghi chép tình cờ, nhưng đến câu kết mới bật lên sức lay động tận tâm can:

 

 

 

Nhưng có lúc chỉ từ những nét trần trụi đời thường, những câu chuyện lan man không đầu không cuối về chiến tranh, bom đạn, anh vẫn tạo nên những liên tưởng bất ngờ:

 

 

Đối với bất cứ một dân tộc nào, chiến tranh là hiểm hoạ, là tổn thất nặng nề mà mọi cố gắng bù đắp của con người chỉ có thể xoa dịu chứ không thể làm lành vết thương khủng khiếp đó. Là một tâm hồn nhạy cảm với đau buồn, mất mát, ngay từ giữa cuộc chiến, Lưu Quang Vũ đã cảm nhận khá đủ đầy không chỉ ở cái nhộn nhạo, rối ren, lộn xộn như "cuốn sách xếp lầm trang" mà sâu xa hơn, là những nghịch lý, phi lý rất dễ nẩy sinh từ đời sống chiến tranh. Anh hiểu ngay rằng chính nhân dân là người phải gánh chịu tất cả. Qua mười năm chìm nổi, lặn sâu xuống tận cùng nỗi đau với nhân dân, tâm trí anh luôn quay cuồng vì một câu hỏi lớn: "Đến bao giờ, đến bao giờ nữa Việt Nam ơi?". "Sao cho máu đừng chảy nữa/ Sao cho người lính trở về"... Điều kỳ diệu là qua cuộc hành trình máu lửa, hướng cảm hứng sáng tạo về phía nhân dân, gắn bó cuộc đời mình với số phận dân tộc, hồn thơ Lưu Quang Vũ đã lớn lên rất nhiều. Chưa bao giờ có trong thơ anh một tình yêu tổ quốc máu thịt - hiện thân của sự sống - như lúc này:

 

 

Qua ba tập thơ, Lưu Quang Vũ đã tạo lập được một thế giới nghệ thuật của riêng mình. Ở đó có một cái tôi trữ tình luôn luôn vận động với nhiều giai điệu cảm xúc, vừa rất đằm thắm, riêng tư, vừa nóng bỏng nhiệt hứng công dân, vừa yêu lại đau đời... Ở đó lung linh ẩn hiện những miền không - thời gian thấm đẫm chất thơ, ký ức và hoài niệm... và ở đó ẩn chứa lớp lớp ngôn từ giàu sắc màu hội hoạ, ấn tượng, gợi cảm nhưng cũng giàu chất suy tưởng... 

 

 

 

Gió bấc thổi từ xứ xa 

Bên kia núi cao sừng sững 

Trung Hoa. 

 

Trung Hoa của tuổi thơ 

Tiếng ngựa hí đêm khuya 

Đoàn xe Chiến Quốc đi trong tuyết 

Rũ rượi tóc râu, đao thương sáng quắc 

Não bạt thanh la xủng xoẻng 

Dữ tợn mà sầu thương. 

 

Bờ sông trắng hoa dương 

Chia ly buồn đứt ruột 

Dậm chân hát mà từ biệt 

Đường thì vằng vặc. 

 

Ào ạt Hoàng Hà 

Quán núi đêm hàn rượu nóng 

Vạt áo xanh giang hồ 

Những mắt xếch Võ Tòng 

Những đầm sâu Thuỷ Hử 

Người đi như nước đông như cỏ 

Sáng suốt và tối tăm 

Uyên thâm mà nhẹ dạ 

Tin ngay mọi điều, dám làm tất cả 

Cái người Tàu kỳ lạ 

Ngồi dầm củ cải giữa đêm khuya... 

 

Lòng kiên nhẫn của người 

Trải ra trên mặt đất 

Ở bất cứ nơi nào có khói 

Trung Hoa 

Nét bút vờn như cánh hạc vút qua 

Lóng lánh tay ngà rượu đỏ 

Bể thịt rừng xương Kiệt Trụ 

Những hôn quân bạo chúa 

Những hoàng hậu hồ tinh 

Những anh gàn và những triết nhân 

Hái rau vi, mơ giấc bướm 

Trung Hoa Tây Thi, Trung Hoa Lý Bạch. 

 

Trung Hoa đói rách 

Xác người chết trận trắng xương phơi. 

Trung Hoa tuổi thơ tôi 

Đâu phải chỉ bầy ngựa dữ 

Đêm lửa đuốc Chi Lăng 

Gò Đống Đa vùi xác vạn quân Thanh 

Nhưng Mã Viện, Liễu Thăng, Sầm Nghi Đống... 

Không ngăn nổi lòng tôi yêu bác Võ Tòng 

 

Cố cung xưa bao đảo lộn kinh hoàng 

Như sóng biển không ngừng một phút 

Dưới liễu xanh, lũ quỉ đổi thay màu 

Trong chiêng trống, tiếng loa gào thét 

Chín trăm triệu người ồn ào mà nín lặng 

Trung Hoa muốn gì 

Nhân dân đi về đâu? 

 

Đêm nay 

Trang sách tuổi thơ đưa tôi gặp lại 

Gian nhà nhỏ ven thành 

Vách lủng lẳng cỏ khô, lá thuốc 

Một người đầu trọc 

Áo bông đen khuy vải cũ sờn 

Một người không râu lừng lững ngồi im 

Giữa hũ lọ, mực tàu, chăn rách 

Chồng sách dầy, đĩa đèn dầu leo lắt 

Tuyết rơi trắng xoá ngoài thềm 

Tư Mã Thiên 

Một mình ngồi thức 

Tư Mã Thiên mắt nhìn sáng quắc 

Hiểu đời, hiểu nước, hiểu dân mình 

Một ông Tư Mã Thiên 

Ngàn ông Tư Mã Thiên 

Muôn ngòi bút uy nghiêm 

Đang ghi sâu mọi việc 

"Hồn bạo chúa nghiến răng trong bụi cát 

Mọi ngai vàng, theo lửa hóa tro than..." 

 

Trung Hoa khổng lồ, Trung Hoa đau thương 

Mai tan hết mây mù mưa xám 

Trung Hoa Võ Tòng, Trung Hoa Lý Bạch 

Lại là Trung Hoa từ tuổi nhỏ ta yêu...

 

Lý Hoài Thu