Kỳ lạ tục lệ tự hành xác ở đám tang người Việt

 

Ngoài chuyện phải dùng dao tự đâm vào đùi, người Ba Na ở đây còn có một số tập tục kỳ quái khác, đó là chôn chung để người chết có đôi có bạn. 

 

 

Anh Trần Công Thanh, 43 tuổi, một người dân sống ở đây cho biết: "Tôi là người Kinh nhưng sống gần cộng đồng người Ba Na hơn 28 năm rồi. Hồi mới lên đây ở, mỗi lần có người Ba Na nào mất là tôi thấy, đàn ông thì dùng dao nhọn để đâm vào đùi chính mình, còn đàn bà thì lao đầu vào tường đập liên hồi đến khi chảy máu mới thôi. 

 

Sống một thời gian, tình cảm láng giềng nảy sinh nên tôi bắt đầu tham gia với họ vào một số lễ hội. Khó khăn nhất là đám tang, thấy cảnh tượng đó mình không khỏi sợ hãi nên không bao giờ dám tự hành xác. Dù đối với tang chủ, việc khách từ chối đâm chém bản thân là một điều đại kị, nhưng khi nghe tôi nói mình không phải là người Ba Na nên dù có thương tiếc người chết bao nhiêu cũng không thể làm như vậy vì nguy hiểm, họ mới thôi". 

 

Rồi theo cái chỉ tay của anh, tôi đi sâu vào làng Buôn Lưới (xã Sơ Pai), khung cảnh hầu như vắng bóng người lớn bởi cà phê đang vào mùa. Khó khăn lắm tôi mới gặp được già A Nghik, 60 tuổi tại bể nước sạch của làng. Trò chuyện cùng chúng tôi, già bảo, tập tục tự đâm vào đùi không chỉ có ở người Ba Na làng Buôn Lưới mà cả 2 làng bên cạnh là Tờ Nơr và Kung cũng có. 

 

 

Rồi già giải thích: "Với người Ba Na chúng tôi, khi người ta chết đi, người đó phải chịu sự đau đớn kinh hoàng nên những người sống trong cộng đồng cần phải chia sẻ, san bớt sự đau đớn cho người quá cố bằng cách tự làm đau mình trước lễ cúng Yàng. Đó là một tập tục... tốt đẹp và đầy tính nhân văn của cộng đồng chúng tôi, có từ thủa khai sinh lập địa và đã trải qua nhiều đời rồi. Do đó, nếu ai càng đâm (hay cắt) mạnh vào đùi, đập đầu mạnh vào tường thì càng có nhiều tình cảm với người chết và được tang gia quý mến. 

 

Ngoài chuyện đàn ông tự dùng dao dâm vào chân, thì phụ nữ khi tới đám tang cũng phải tự đập đầu vào tường cho tới khi chảy máu mới thôi để tỏ lòng tôn kính, tiếc thương người quá cố. Vậy nên, hễ nhà nào có đám tang là coi như nhà đó có máu đổ, nhiều khi thấy cảnh tượng người sứt đùi, kẻ mẻ trán mà ớn lạnh. Nhưng mà càng ớn lạnh bao nhiêu thì tang gia lại vui mừng bấy nhiêu, bởi người thân của mình được nhiều người yêu quý". 

 

Sau thủ tục ấy, những người vừa tự hành xác mình chỉ khóc vài ba tiếng rồi thôi, tuyệt nhiên không khóc thêm bất cứ lần nào nữa. Bởi theo già A Nghik, người làng quan niệm việc tiếc thương (và tiếc thương như thế nào) đều đã thể hiện hết ở việc tự đả thương cơ thể mình rồi. 

 

Cũng vì có tập tục này mà hễ trong nhà có người chết, gia chủ ngay lập tức phải chuẩn bị vải rồi vào rừng hái "thuốc dấu" về để buộc vào vết thương cho những người vừa "hành xác". Và tất nhiên, cũng với quan niệm thương nhớ như thế, vải buộc và "thuốc dấu" càng được dùng nhiều thì gia chủ càng vui. "Tuy nhiên, không thiếu những trường hợp vì quá thương tiếc mà vết thương đâm khá sâu, đến nỗi bị ngất xỉu và phải cấp cứu lên trạm y tế", già A Nghik cho hay. 

 

 

Theo chị Y Khiết, 32 tuổi - người làng Buôn Lưới: "Thằng chồng mình nó cũng đã đâm mấy lần rồi, nhiều lúc thấy mà thương nó lắm. Mình cũng vài lần đập đầu vào tường nhưng như thế chẳng ăn thua gì. Chỉ thương thằng chồng và lũ đàn ông cứ đâm dao, rạch đùi thôi". Y Khiết còn cho biết thêm, cứ sau mỗi lần đi đám tang về là cánh đàn ông trong làng đều không thể lên rẫy được vì "quá thương tiếc người đã khuất". 

 

Thế là dù sứt trán, nhưng phụ nữ trong làng vẫn phải gánh luôn việc không phải phần mình. Có nhiều bà vợ phải đi nương rẫy cả tháng trời, bởi vết thương đâm đùi của chồng khá nặng. Vì lẽ này mà hình ảnh mấy chục đàn ông trai tráng trong làng phải nằm nhà cả tuần lễ sau đám tang một ai đó đã là chuyện bình thường ở cộng đồng người Ba Na từ xưa đến nay. 

 

Trao đổi với chúng tôi về tập tục này, ông Nguyễn Mạnh Tuyển, Chủ tịch UBND xã Sơ Pai, thẳng thắn cho biết: "Buôn Lưới là làng cổ nhất của cộng đồng người Bana ở đây. Cách đây khoảng 10 năm, tập tục hành xác trong đám ma vẫn diễn ra. Sau thấy tác hại của nó nên chính quyền đã tuyên truyền, giải thích. Dần dần họ nhận ra, tiếc thương người chết không cần thiết phải như vậy. Nhưng vì muốn níu giữ tập tục lâu đời của mình nên họ đã 'cải cách' đi. Bây giờ khi có người chết, cả đàn ông và phụ nữ chỉ đập đầu nhẹ vào vách nhà mấy cái, rồi khóc vài ba tiếng là xong". 

 

 

Trong thời gian tìm hiểu về những phong tục để tang người quá cố của những cộng đồng người dân tộc ở mảnh đất Tây Nguyên huyền bí này, chúng tôi đã phát hiện ra vô vàn điều lý thú. Một trong số đó là tập tục không tắm trong thời gian để tang của người Jarai ở các làng Chuết thuộc phường Thắng Lợi (thành phố Pleiku, Gia Lai) nếu chẳng may bạn đời của mình mất đi. Tục kiêng tắm của người Jarai có lẽ là một tập tục khó đụng hàng với các dân tộc khác trong việc bày tỏ nỗi đau mất vợ hoặc chồng. 

 

Anh K'Pah Reh (ở làng Chuết 2), một người khá am hiểu các tập tục của dân tộc Jarai mình cho biết: "Tục kiêng tắm trong tiếng Jarai là Hoăm nơi, chỉ áp dụng cho những người vợ (chồng) nếu chẳng may người kia khuất núi". 

 

Anh này bảo, người ở đây không sợ chết vì khi chết sẽ được về với Yang, đây là điều ai cũng muốn. Chỉ có điều, người làng chỉ sợ... chết xấu. Chết xấu thì đương nhiên là không... được đẹp, nghĩa là không phải cái chết bình thường theo quy luật sinh - lão - bệnh - tử mà đó là những cái chết bất đắc kỳ tử như tai nạn, đột tử ... Cũng vì sợ chết xấu mà người Jarai có sự phân biệt trong quá trình chôn cất người chết xấu và chết đẹp. Nhưng dù sao đi nữa, người mất bạn đời (dù chết xấu hay chết đẹp) cũng đều phải... kiêng tắm. 

 

Theo tìm hiểu, kiêng tắm là hành động thể hiện thương nhớ người đã chết, vì quá nhiều tình cảm với vợ (hoặc chồng) nên người còn sống sẽ không tắm vì không muốn gột rửa những kỷ niệm, những lúc bên nhau của hai vợ chồng. Ngoài ra, còn có một ý nghĩa ngầm của tục kiêng tắm là vì khi không tắm, người đó nhất định sẽ hôi hám, không ai muốn đến gần, và gia đình người chết sẽ yên tâm vì không sợ con dâu (rể) tranh thủ ... đi bước nữa. 

 

Trong quá trình kiêng tắm, người này sẽ bị người nhà của người chết quan sát và theo dõi rất kỹ. Nếu người này thực hiện tốt, có thể được chấm dứt sớm thời hạn "thi hành án", nhưng ít nhất cũng phải 6 tháng. Hơn nữa, người Jarai còn quan niệm người sống càng ở dơ trong khoảng thời gian càng lâu thì càng có tình cảm với người đã chết. Thậm chí, có một số người vì quá thương nhớ mà cả năm không tắm gội, chân tay bẩn bụi vô cùng, phải dùng nứa cạo tay cho đến khi chảy máu mới thôi. Ngoài không được tắm, họ còn không được chải tóc, cắt móng tay, không được ăn đồ ăn ngon ... 

 

Khi hết thời gian "thi hành án", người này sẽ được người bên gia đình người chết tắm rửa hay cắt móng tay, móng chân. Việc làm này đa phần là thủ tục, do vậy mà sau đó người vừa thi hành án xong sẽ tự mình làm vệ sinh cơ thể. 

 

Một điểm cần lưu ý, nếu người kiêng tắm là rể, thì sẽ được em trai, hay anh trai hoặc bố của vợ (đã mất) làm thủ tục tắm rửa ... và ngược lại. Sau đó, người này phải mổ trâu, bò, heo, gà (tùy điều kiện) để mọi người ăn uống no say để lập gia đình mới như trai tân, nghĩa là không còn ràng buộc gì từ làng hay gia đình vợ (chồng) quá cố.