Vừa mới đây, chiều 24/8, tại Di tích lịch sử và kiến trúc nghệ thuật quốc gia Hải Vân Quan, Bảo tàng Lịch sử quốc gia phối hợp cùng Sở Văn hóa và Thể thao Đà Nẵng, Trung tâm bảo tồn di tích Cố đô Huế đã tổ chức công bố báo cáo sơ bộ kết quả khai quật di tích Hải Vân Quan.
    |
 |
| Một phần kiến trúc di tích quốc gia Hải Vân Quan. |
Hải Vân Quan được xây dựng trên đỉnh đèo Hải Vân (còn gọi là Ải Vân, Ngãi Lãnh, Ải Vân Sơn, Ải Lĩnh…), ở độ cao 490m so với mặt nước biển, nơi giáp vai giữa hai ngọn Hải Vân Sơn (phía đông) và Bà Sơn (phía tây), thuộc dãy núi Bạch Mã - Hải Vân. Di tích thuộc cả hai địa phận thị trấn Lăng Cô, huyện Phú Lộc, tỉnh Thừa Thiên - Huế và phường Hòa Hiệp Bắc, quận Liên Chiểu, TP. Đà Nẵng, cách trung tâm TP. Huế khoảng 90km về phía nam, cách trung tâm TP. Đà Nẵng khoảng 28km về phía bắc.
Sau khi tiến hành khai đào diện tích gần 900m2 tại 4 mặt lũy thành và trong lòng khu di tích, kết quả khảo cổ đã làm xuất lộ hoàn toàn các dấu tích nền móng kiến trúc còn lại của di tích Hải Vân Quan thời Nguyễn như: bậc cấp, lối đi của hai cổng, hệ thống tường thành, pháo nhãn cùng dấu vết nền móng kiến trúc nhà Trú Sở và Vũ Khố.
|
 |
| Các nhà khảo cổ và chính quyền hai địa phương Đà Nẵng, Thừa Thiên Huế xem xét phần nền móng phát lộ của di tích Hải Vân Quan. |
Ở cổng Thiên hạ đệ nhất hùng quan, trước đây, các dấu vết bậc cấp, đường đi đã bị thời gian và chiến tranh vùi lấp mất phần chân móng, chưa xác định rõ quy mô, kết cấu bậc cấp và lối đi vào cổng. Tuy nhiên, với kết quả khai quật, ở độ sâu 1,4m, mọi dấu tích đã được làm xuất lộ. Qua đó, xác định được chân móng của cổng cũng được bó đá Thanh hình khối hộp chữ nhật giống với cổng Hải Vân Quan. Kích thước cổng rộng toàn bộ 7,9m, cao 6,52m, dày 4,79m; vòm cổng rộng 3,47m, cao 4,55m. Nền cổng lát đá sa thạch, mép ngoài bó vỉa bằng hàng gạch vồ dựng nghiêng, tiếp đến là lớp đá dăm nhỏ đầm chắc với vôi hàu. Trước cổng có khoảng sân rộng 7,9m, dài 7,1m được đầm chặt bằng đất cát và đá núi loại nhỏ, mặt sân nề bằng vữa hàu truyền thống (dày 0,2m). Nền sân này đã trải qua nhiều giai đoạn cải tạo, bồi đắp.
Phía trong (phía tây nam) cổng Thiên hạ đệ nhất hùng quan, kết quả khai quật cũng đã làm rõ dấu tích bậc cấp đi từ cổng Hải Vân Quan lên. Mặc dù đã bị đào phá trong giai đoạn quân đội Pháp, Mỹ đồn trú, nhưng qua nghiên cứu có thể xác định bậc cấp này khởi thủy được xếp bằng đá núi, dài 7,4m, rộng 5,5m, gồm 10 bậc, mỗi bậc rộng 0,7m.
|
 |
| Cận cảnh phần nền móng cổng phát lộ tại di tích Hải Vân Quan. |
Cổng Hải Vân Quan hiện nay vẫn còn giữ nguyên kết cấu với kích thước cao 6,45m, rộng 7,9m, lòng cổng rộng 3,48m, được xây cuốn vòm bằng gạch vồ, chân bó đá Thanh, nền lát đá sa thạch. Các phát lộ dấu tích kiến trúc cổng phụ, hệ thống tường thành, dấu tích pháo nhãn, vết tích kiến trúc nhà Trú Sở, vết tích kiến trúc nhà Vũ Khố hiện rõ... Các nhà khảo cổ cũng đã thu thập được một số các loại hình di vật, bao gồm vật liệu gạch, ngói, mảnh vỡ các loại hình đồ sành, sứ, gốm men, đồ đất nung và mảnh bia đá thời Nguyễn.
Trong quá trình khai quật cũng đã phát lộ nhiều dấu tích kiến trúc được xây dựng trong giai đoạn từ 1946 đến 1975, cùng nhiều vật dụng sinh hoạt được làm bằng sắt, inox và thủy tinh của binh lính quân đội thực dân Pháp và đế quốc Mỹ khi đồn trú tại đây.
Ông Nguyễn Ngọc Chất, Phó Trưởng phòng Nghiên cứu Sưu tầm, Bảo tàng Lịch sử quốc gia đánh giá: “Hải Vân Quan là một di tích lịch sử, văn hóa, kiến trúc, quân sự vô cùng đặc biệt, với quy mô và kết cấu quy chuẩn của một lũy thành phòng thủ. Nơi đây luôn giữ một vị trí chiến lược quan trọng trong công cuộc dựng nước và giữ nước, không chỉ của các triều đại quân chủ Việt Nam trước đây mà còn có giá trị trong giai đoạn hiện nay”.
Hy vọng, trong thời gian không xa, Hải Vân Quan sẽ trở thành điểm du lịch hấp dẫn, đầy hứa hẹn, là niềm tự hào của con dân hai xứ Thuận - Quảng xưa, Huế - Đà Nẵng ngày nay”, ông Chất nhấn mạnh.
|
 |
| Một trong rất nhiều hiện vật thu được tại di tích. |
Từ kết quả khai quật, các nhà khảo cổ có những kiến nghị giải pháp, thiết kế tôn tạo, phục hồi di tích Hải Vân Quan đối với các cơ quan chức năng của hai địa phương như sau:
Thứ nhất, cần thiết kế tôn tạo, phục hồi di tích Hải Vân Quan theo mặt bằng kiến trúc thời Nguyễn với chức năng như một pháo đài quân sự đặc biệt. Theo đó, sẽ tháo dỡ những kiến trúc xây mới trên nóc hai cổng Hải Vân Quan và cổng Thiên hạ đệ nhất hùng quan cũng như các công trình bên trong khu di tích. Phục hồi lại hệ thống tường thành, ụ súng Thần công, bậc cấp, đường đi qua hai cổng. Nghiên cứu phục hồi kiến trúc nhà Trú Sở và Vũ Khố làm nơi đón tiếp khách tham quan và thiết kế trưng bày bảo tàng giới thiệu lịch sử hình thành và biến đổi của di tích.
Thứ hai, cần nghiên cứu, bảo tồn và tôn tạo các lô cốt, hầm ngầm thời Pháp, Mỹ. Xem nó như là những chứng tích lên án chiến tranh và phản ánh sinh động những giai đoạn biến đổi qua các thời kỳ lịch sử của di tích.
Thứ ba, bên cạnh đó, cần tiến hành cải tạo không gian mặt bằng xung quanh di tích, tạo cảnh quan, xây dựng cơ sở hạ tầng, các công trình phục vụ đón tiếp khách tham quan, du lịch và nghỉ dưỡng tại khu vực này.
Bình Nguyên – Lê Tâm