Không chỉ là việc ăn, uống, mà văn hóa ẩm thực chính là tập hợp các giá trị vật chất và tinh thần, bao gồm các tập quán, khẩu vị, cách chế biến, bày biện và thưởng thức món ăn. Từ văn hóa ẩm thực, chúng ta có thể thấy được lối sống, phong tục, cách ứng xử và bản sắc của cả một cộng đồng cho tới mỗi một cá nhân. Trong đó, những phép tắc, nghi thức đa dạng, phong phú, trước, trong và sau bữa ăn phần nào có thể hiểu là hình ảnh thu nhỏ của văn hóa ứng xử trong gia đình Việt Nam.
Văn hóa ứng xử trên mâm cơm thể hiện rõ nét truyền thống "Kính trên nhường dưới" của người Việt, được truyền từ đời này sang đời khác. Trong bữa cơm gia đình truyền thống, hành động mời cơm ông bà, cha mẹ trước khi dùng bữa là quy tắc bất di bất dịch, thể hiện sự lễ phép và tôn trọng. Con cháu không được tự ý cầm đũa ăn trước khi người lớn cho phép. Trong lúc ăn, từ dáng ngồi, cách gắp thức ăn, ăn, nhai, đều được người lớn dạy bảo sao cho trẻ sẽ học được sự ý tứ, nho nhã chứ không thô tục.
"Ăn trông nồi, ngồi trông hướng" - nét văn hoá từ bữa ăn gia đình
Để hiểu rõ hơn về tính giáo dục trong văn hóa ứng xử trên mâm cơm, chúng ta cần phân tích câu tục ngữ kinh điển: "Ăn trông nồi, ngồi trông hướng."
"Ăn trông nồi" dạy về sự sẻ chia, nhường nhịn, cách tiết chế lòng tham. Trong bữa cơm, người ăn cần để ý xem thức ăn trên mâm còn nhiều hay ít, các thành viên khác đã ăn chưa, để từ đó biết điều tiết nhịp độ bữa ăn sao cho ai cũng có phần, tránh tình trạng người đã no, người vẫn chưa được ăn thì cơm đã hết (thường là người ngồi đầu nồi, nhận nhiệm vụ xới/bới cơm).
"Ngồi trông hướng" thì dạy về sự kín đáo, tôn trọng không gian chung. Khi ngồi cần chọn vị trí lịch sự, đúng phép tắc, không quay lưng hay chắn trước mặt người khác. Đặc biệt không ngồi nhầm vị trí người khác. Khách đến chơi nhà không ngồi nhầm vị trí của chủ (một số dân tộc thiểu số đặc biệt kiêng kỵ ngồi nhầm chỗ chủ nhà).
Đặc biệt, trong bữa cơm xưa, cách ngồi còn là một thước đo về gia giáo. Trong bữa ăn, nam giới thường ngồi khoanh chân kiểu bán già (chân nọ đặt lên chân kia) - thể hiện sự đĩnh đạc, vững chãi. Còn nữ giới thường ngồi xếp hai chân về một bên, song song, một cách ý tứ, kín đáo - thể hiện sự dịu dàng, trang nhã. Chỉ cần nhìn vào cách ngồi bên mâm cơm và hành xử của các thành viên bên mâm cơm mà người ta có thể biết gia đình đó có nếp nhà hay không, có gia giáo hay không.
Bên cạnh những nét đẹp ấy, cũng cần nhìn nhận sự thay đổi lớn trong bữa cơm của người Việt thời hiện đại. Ngày trước, do xã hội còn nặng nề từ tưởng "trọng nam khinh nữ", người phụ nữ (vợ, con dâu) thường không được ngồi ăn chung mâm với chồng và người lớn. Họ chỉ được ngồi vào mâm sau, khi người già, đàn ông đã dùng bữa xong. Còn ngày nay, hủ tục đó đã gần như biến mất hoàn toàn! Mâm cơm gia đình thời hiện đại là nơi nam nữ bình đẳng. Mọi thành viên cùng nhau quây quần, cùng nhau chia sẻ công việc nhà. Sự thay đổi này khẳng định văn hóa ứng xử gia đình đã tiến bộ theo hướng văn minh hơn, tôn trọng và đề cao vai trò của người phụ nữ trong gia đình và xã hội.
Báo động từ những bữa cơm công nghiệp
Tuy nhiên, sự "Tây hóa" và lối sống công nghiệp, nhịp sống nhanh đã và đang đe dọa nghiêm trọng đến không khí và ý nghĩa thiêng liêng của mâm cơm Việt. Do công việc bận rộn, áp lực cuộc sống, hay thói quen nhậu nhẹt, ham vui (đặc biệt là ở phái nam) mà ngày nay, các gia đình có quá ít thời gian thực sự ấm cúng quay quần bên mâm cơm gia đình. Những bữa sáng mỗi người một nơi, bữa trưa tại nơi làm việc. Chuyện các thành viên vì nhiều lý do mà bỏ bữa, không ăn cơm cùng gia đình ngày càng phổ biến. Ngay cả bữa chính là bữa tối, thì cũng ít khi được đầy đủ cá thành viên, thường hay “được người này, mất người kia".
Ngày nay, việc sử dụng ngày càng nhiều đồ ăn nhanh, chế biến sẵn đang làm mai một đi nét văn hoá bên mâm cơm gia đình. Đặc biệt từ khi điện thoại thông minh và mạng xã hội trở nên phổ biến, thói quen vừa ăn vừa xem điện thoại trong bữa ăn đang phá hoại không khí đầm ấm bên mâm cơm của hàng vạn gia đình Việt. Dù ngồi chung mâm, nhưng tâm tưởng mỗi người lại "trôi dạt" về một thế giới riêng. Thói quen xấu này đang phá nát không khí bữa cơm sum họp. Ngày càng có nhiều người lớn tuổi cho rằng, bữa cơm không còn là lúc mọi người thụ hưởng thành quả lao động, cảm nhận vị ngon của món ăn và sự ấm cúng của tình thân nữa. Mọi người "ăn cho xong", "ăn cho có" “ăn cho qua bữa”, ăn nhanh để còn tranh thủ nghỉ ngơi, lấy sức làm việc, học hành.
Đối với người Á đông, đặc biệt là người Việt Nam, bữa cơm chính là biểu tượng của gia đình. Từ lễ Tết, giỗ chạp, hội hè hay sinh nhật, người Việt đều tổ chức bữa cơm sum họp. Không gian của bữa cơm luôn là nơi mọi thành viên tìm thấy sự bình yên và ấm áp. Bữa cơm, do vậy không chỉ là chuyện ăn uống, nét văn hoá ứng xử bên mâm cơm người Việt chính là câu chuyện về đạo làm người.
Cục Văn hóa cơ sở, Gia đình và Thư viện - Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch phối hợp thực hiện.