Kỹ năng tranh tụng của Kiểm sát viên tại phiên tòa hình sự dưới góc nhìn của Luật sư

“Tranh tụng trong xét xử được bảo đảm” - bước tiến của nền tư pháp nước nhà

Mở đầu buổi Tọa đàm, trước câu hỏi của đồng chí Nguyễn Văn Quảng, Phó Viện trưởng VKSND tối cao về các quy định, yêu cầu mới của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 (Bộ luật TTHS năm 2015) liên quan đến hoạt động tranh tụng có tác động mạnh mẽ về nhận thức làm thay đổi tư duy của Kiểm sát viên, của Luật sư tại phiên tòa, Tiến sĩ - Luật sư Phan Trung Hoài, Phó Chủ tịch Liên đoàn Luật sư Việt Nam đã thông tin, làm rõ về vấn đề này. Luật sư Phan Trung Hoài cho biết, mô hình TTHS Việt Nam có đặc điểm là tạo cơ hội cho bên bị buộc tội tham gia quá trình tranh tụng, tăng cường tính độc lập của Tòa án trong việc thực hiện quyền tư pháp; đề cao vị trí, vai trò và chức năng xã hội của Luật sư; tăng thẩm quyền cơ quan công tố/kiểm sát trong giai đoạn điều tra; đồng thời, duy trì mô hình TTHS thẩm vấn, nhưng ghi nhận nguyên tắc suy đoán vô tội, nguyên tắc tranh tụng trong xét xử được đảm bảo, tiếp thu những điểm tiến bộ của mô hình TTHS tranh tụng.

Tiến sĩ, Luật sư Phan Trung Hoài, Phó Chủ tịch Liên đoàn Luật sư Việt Nam trình bày tham luận.

Cũng theo Luật sư Phan Trung Hoài, Bộ luật TTHS năm 2015 (có hiệu lực thi hành từ ngày 01/01/2018) có nhiều nội dung được bổ sung. Bên cạnh nguyên tắc suy đoán vô tội, Bộ luật TTHS năm 2015 đã cụ thể hóa chủ trương của Đảng và kế thừa thực tiễn tố tụng để ghi nhận “nguyên tắc tranh tụng trong xét xử được bảo đảm”. Đây là một trong những nội dung mới và quan trọng của Bộ luật TTHS năm 2015 khi bổ sung nguyên tắc “Tranh tụng trong xét xử được bảo đảm” vào hệ thống các nguyên tắc cơ bản của tố tụng hình sự (Điều 26), trong đó có quy định: Trong quá trình khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử, Điều tra viên, Kiểm sát viên, người khác có thẩm quyền tiến hành tố tụng, người bị buộc tội, người bào chữa và người tham gia tố tụng khác đều có quyền bình đẳng trong việc đưa ra chứng cứ, đánh giá chứng cứ, đưa ra yêu cầu để làm rõ sự thật khách quan của vụ án. Trên cơ sở bổ sung nguyên tắc tranh tụng trong xét xử, Bộ luật TTHS năm 2015 có nhiều nội dung sửa đổi, bổ sung để cụ thể hóa, bảo đảm nguyên tắc này được thực hiện trên thực tế. Cụ thể, Bộ luật đã quy định đầy đủ các quyền và các cơ chế để đảm bảo các quyền của người bị buộc tội, nhất là quyền tự bào chữa, nhờ luật sư hoặc người khác bào chữa. Với nhận thức rằng, sự buộc tội càng cao thì sự bào chữa càng phải lớn, tội phạm càng nghiêm trọng, càng phải coi trọng việc bào chữa, đồng thời bảo đảm phù hợp với điều kiện thực tiễn của Việt Nam, Bộ luật đã mở rộng trường hợp chỉ định người bào chữa và cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng phải chỉ định người bào chữa cho bị can, bị cáo.

Bên cạnh đó, Bộ luật đã quy định đầy đủ các quyền và cơ chế bảo đảm các quyền của người bào chữa, tạo sự bình đẳng và các điều kiện thuận lợi cho người bào chữa tham gia các hoạt động tố tụng hình sự; bổ sung một số quyền cho người bào chữa; bổ sung quy định, trường hợp người bào chữa không thể thu thập được chứng cứ thì có thể đề nghị cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng thu thập chứng cứ. Bộ luật cũng thay quy định “Giấy chứng nhận người bào chữa” bằng việc “đăng ký bào chữa”. Mặt khác, Bộ luật TTHS năm 2015 bổ sung quy định cách thức người bào chữa thu thập chứng cứ. Quy định đầy đủ nhiệm vụ, quyền hạn, trách nhiệm của Viện kiểm sát, Kiểm sát viên và các trình tự, thủ tục trong giai đoạn điều tra, truy tố để bảo đảm việc buộc tội, tranh tụng tại phiên tòa. Quy định rõ trách nhiệm của Tòa án và các thủ tục tố tụng tại phiên tòa để bảo đảm việc tranh tụng trong xét xử. 

Phó Viện trưởng VKSND tối cao Nguyễn Văn Quảng và Luật sư Phan Trung Hoài tại buổi tọa đàm.

“Có thể nói, nguyên tắc “tranh tụng trong xét xử được bảo đảm” của Bộ luật TTHS năm 2015 đã phản ánh bước tiến của nền tư pháp nước nhà, tạo sự chuyển biến về chất, có tính quyết định đối với hiệu quả hoạt động tố tụng hình sự, mở rộng và tăng cường tính dân chủ, công khai, công bằng trong quá trình giải quyết vụ án hình sự; bảo đảm ngày càng tốt hơn quyền con người, quyền công dân, bảo đảm quá trình giải quyết vụ án được khách quan, toàn diện, triệt để, khắc phục tình trạng để xảy ra oan, sai, bỏ lọt tội phạm” - Luật sư Phan Trung Hoài khẳng định.

Cần nhận thức thống nhất: Tranh tụng tại phiên tòa bắt đầu từ phần thủ tục phiên tòa

Liên quan đến vấn đề nhận thức về thời điểm tranh tụng được Lãnh đạo VKSND tối cao nêu lên tại buổi Tọa đàm, Luật sư Phan Trung Hoài cho rằng, tại Điều 26 Bộ luật TTHS năm 2015 đã quy định cụ thể, chặt chẽ nội dung này. Bên cạnh đó, Quy chế công tác thực hành quyền công tố, kiểm sát xét xử vụ án hình sự ngày 18/12/2017 của VKSND tối cao, trong đó quy định cụ thể nhiệm vụ, quyền hạn của Kiểm sát viên khi thực hiện quyền công tố, kiểm sát xét xử tại phiên tòa, trong đó có nội dung là Kiểm sát viên bắt buộc phải tranh luận. Đồng tình với quan điểm của Lãnh đạo VKSND tối cao đó là tại phiên tòa, việc tranh tụng được bắt đầu ngay từ phần thủ tục tại phiên tòa, Luật sư Phan Trung Hoài cũng khẳng định, phần thủ tục tại phiên tòa là rất quan trọng. Khi Luật sư yêu cầu triệu tập thêm người làm chứng, người có quyền lợi nghĩa vụ liên quan, các cơ quan có liên quan đến vụ án… thì Hội đồng xét xử thường hỏi quan điểm của Kiểm sát viên về vấn đề này. Về góc độ của Kiểm sát viên, trên thực tiễn có 02 tình huống xử lý. Thứ nhất, nếu thấy việc xét xử vắng mặt của những người này không ảnh hưởng đến việc xác định sự thật khách quan vụ án thì tiếp tục đề nghị Hội đồng xét xử không chấp nhận yêu cầu của Luật sư, tiếp tục xét xử. Thứ hai, gần đây trong các vụ án lớn, các Kiểm sát viên đã linh động hơn, do thời gian xét xử thường kéo dài nên đề nghị Hội đồng xét xử triệu tập bổ sung những người này khi thấy cần thiết. Giới Luật sư đánh giá cao và hài lòng về quan điểm và cách làm này của Kiểm sát viên. Điều này thể hiện sự linh hoạt trong tư duy và sự thận trọng trong việc giải quyết vụ án một cách khách quan, toàn diện, tránh những sai lầm đáng tiếc có thể xảy ra.

Không còn xảy ra tình trạng Kiểm sát viên “Lười” tranh tụng, “giữ nguyên quan điểm như cáo trạng truy tố” 

Trước câu hỏi của Phó Viện trưởng VKSND tối cao Nguyễn Văn Quảng về việc hiện nay, có những ý kiến cho rằng Kiểm sát viên không tranh luận, “Lười” đối đáp với Luật sư tại phiên tòa mà giữ nguyên quan điểm của Cáo trạng, Luật sư Phan Trung Hoài nêu quan điểm: Trước đây, hiện tượng này là có và cũng chỉ là số ít. Hiện nay về cơ bản đã khắc phục, không còn tình trạng này nữa. Nhìn chung Kiểm sát viên đã chủ động tranh luận, đối đáp với Luật sư, đặc biệt tại các phiên tòa xét xử những vụ án lớn như: Vụ án Đinh La Thăng, Trịnh Xuân Thanh, Phạm Công Danh... Bên cạnh đó, mặc dù có sự “bất bình đẳng”, chênh lệch lớn về số lượng Kiểm sát viên và luật sư tại phiên tòa, trong khi Kiểm sát viên chỉ có từ 1-3 người thì Luật sư có đến 60-70 người, khó khăn cho Kiểm sát viên trong tranh tụng, nhưng Kiểm sát viên cũng đã đối đáp, tranh luận với các Luật sư rất nghiêm túc, cởi mở và “công bằng”. Có những lúc bị “dồn ép”, nhưng với bản lĩnh, Kiểm sát viên đã thực hiện tốt vai trò của mình, đã tranh luận, đối đáp từng vấn đề hoặc từng nhóm vấn đề với Luật sư để làm sáng tỏ bản chất, sự thật của vụ án. Có những vụ án lớn, phức tạp, việc tranh luận, đối đáp có khi diễn ra đến 7, 8 giờ tối thậm chí đến 10 giờ đêm. 

Nữ Kiểm sát viên Nguyễn Quỳnh Lan và đồng nghiệp thực hành quyền công tố và kiểm sát xét xử trong phiên tòa xét xử vụ án Phạm Công Danh và đồng phạm. Ảnh P.V

Cũng theo Luật sư Phan Trung Hoài, trong phần thủ tục tại phiên tòa, nhiều Kiểm sát viên đã linh hoạt, thể hiện ý kiến đối với các nội dung, như: Kiểm tra sự có mặt của những người tham gia tố tụng; ý kiến về giải quyết yêu cầu triệu tập người tham gia tố tụng của Luật sư; ý kiến về đề nghị thay đổi thành viên Hội đồng xét xử; việc giải quyết yêu cầu triệu tập đương sự bổ sung trong quá trình diễn ra phiên tòa. Trong việc xét hỏi, luận tội và xử lý các tình huống phát sinh tại phiên tòa, nhìn chung các Kiểm sát viên tham gia phiên tòa đều xây dựng kế hoạch thẩm vấn chi tiết để chứng minh quan điểm buộc tội nêu trong Cáo trạng. Có nhiều Kiểm sát viên đã chuẩn bị bản luận tội công phu, phản ánh không chỉ nội dung kết luận trong Cáo trạng mà còn cập nhật kết quả thẩm tra công khai tại phiên tòa; đồng thời có sự xử lý linh hoạt, thích ứng kịp thời đối với các tình huống phát sinh.   Đánh giá về thực tiễn tranh tụng giữa Kiểm sát viên và người bào chữa thời gian qua, theo Luật sư Phan Trung Hoài, giới Luật sư cho rằng hoạt động này đã có những bước chuyển biến tích cực. Cụ thể, đã có sự chuyển biến trong việc thực hiện quy định mới về việc ban hành Thông báo người bào chữa trong thời hạn 24 giờ và tạo thuận lợi cho người bào chữa trong việc tiếp cận sao chụp, nghiên cứu hồ sơ vụ án. Bên cạnh đó, Kiểm sát viên thực hành quyền công tố và kiểm sát điều tra đã chủ động nêu yêu cầu điều tra, tham dự hỏi cung trong giai đoạn điều tra trong một số vụ án điểm, tiến hành phúc cung, đối chất, giải quyết các kiến nghị, yêu cầu của người bào chữa… Mặt khác, nhiều Kiểm sát viên chịu khó nghiên cứu kỹ hồ sơ, chuẩn bị chu đáo kế hoạch và chủ động tham gia xét hỏi để bảo vệ quan điểm và căn cứ buộc tội, đồng thời làm rõ các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự. Đặc biệt, nhiều Kiểm sát viên có khả năng hùng biện, đối đáp tranh tụng sắc sảo và có thái độ, văn hóa ứng xử chuẩn mực đối với người bào chữa. Đối với các vụ trọng án có đông bị cáo, có số lượng Luật sư đông đảo, Kiểm sát viên đã thể hiện được kỹ năng ghi chép, tư duy tổng hợp cao, theo nhóm vấn đề, đồng thời chọn vấn đề trọng tâm để đối đáp với Luật sư nhằm bảo đảm việc tranh tụng không “sót” nội dung cần đối đáp.  

Tôn trọng và thực thi nghiêm túc các nguyên tắc cơ bản trong TTHS 

Trước câu hỏi về những yêu cầu trong tranh luận của Kiểm sát viên, Luật sư và người tham gia tố tụng tại phiên tòa, Luật sư Phan Trung Hoài cho biết, mỗi chủ thể cần phải nhận thức đúng đắn về chức năng, địa vị tố tụng, nhiệm vụ, quyền hạn, nghĩa vụ theo Hiến pháp 2013, Luật tổ chức VKSND 2014, Luật Luật sư 2012, Bộ luật TTHS 2015. Cùng với đó, Kiểm sát viên, Luật sư và người tham gia tố tụng tại phiên tòa phải bảo đảm tôn trọng và thực thi nghiêm túc các nguyên tắc cơ bản trong TTHS (xác định sự thật khách quan của vụ án, suy đoán vô tội, bảo đảm quyền bào chữa, tranh tụng trong xét xử được bảo đảm…). Thu thập, kiểm tra, sử dụng và đánh giá chứng cứ qua các giai đoạn TTHS, thông qua kết quả tranh tụng tại phiên tòa để từ đó làm căn cứ cho việc hình thành phán quyết của Hội đồng xét xử. Đồng thời, Kiểm sát viên, Luật sư và người tham gia tố tụng phải hình thành văn hóa ứng xử và tuân thủ đạo đức nghề nghiệp, tôn trọng bên đối tụng, thể hiện bản chất dân chủ trong TTHS.

Hướng đến phiên tòa dân chủ trong tranh tụng

Để hướng đến phiên tòa dân chủ trong tranh tụng, Luật sư Phan Trung Hoài kiến nghị: Các chủ thể buộc tội, gỡ tội cần phải vận hành trong thể chế thống nhất, đều hướng đến nhiệm vụ bảo vệ công lý, tiếp cận sự thật khách quan, đấu tranh phòng, chống tội phạm, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, tổ chức. Kiểm sát viên, người bào chữa đều phải thực hiện chức năng tố tụng dựa trên cơ sở Bộ luật TTHS 2015, hiểu biết rõ quyền năng và trách nhiệm, tuân thủ các quy tắc đạo đức và ứng xử nghề nghiệp của mỗi bên. Luật sư Phan Trung Hoài cũng kiến nghị VKSND tối cao cần tiếp tục tổ chức bồi dưỡng, đào tạo thường xuyên về kỹ năng chuyên sâu về tranh tụng cho Kiểm sát viên (kỹ năng nghiên cứu hồ sơ, xây dựng kế hoạch xét hỏi, kỹ năng thẩm vấn, kỹ năng đối đáp và thuật hùng biện trong tranh tụng…). Xây dựng văn hóa, hình ảnh, ứng xử chuẩn mực của Kiểm sát viên và Luật sư trong không gian pháp đình, thể hiện được bản chất dân chủ trong TTHS. Đồng thời mong muốn trên thực tế phán quyết của Tòa án án phải xuất phát từ kết quả kiểm tra, đánh giá chứng cứ và kết quả tranh tụng tại phiên tòa theo đúng quy định tại Điều 26 Bộ luật TTHS 2015.

Tại buổi Tọa đàm, dưới sự điều hành của đồng chí Nguyễn Văn Quảng, Phó Viện trưởng VKSND tối cao, nhiều câu hỏi khác của các đại biểu cũng đã được gửi đến Luật sư Phan Trung Hoài như: Việc triệu tập Điều tra viên, Kiểm sát viên và những những người tiến hành tố tụng đến phiên tòa để phát biểu ý kiến; việc xuất trình, giao nộp chứng cứ và chuyển giao chứng cứ của Luật sư? Thế nào là đối đáp đến cùng với với ý kiến của người bào chữa theo quy định tại Khoản 2 Điều 322 Bộ luật TTHS 2015; những hạn chế phổ biến của Kiểm sát viên trong tranh tụng tại phiên tòa? Việc ứng xử của Kiểm sát viên và Luật sư tại phiên tòa... Với sự chia sẻ, trả lời thẳng thắn, cởi mở, chân tình, trên tinh thần xây dựng của Luật sư Phan Trung Hoài, buổi Tọa đàm đã giúp cho đội ngũ cán bộ, Kiểm sát viên ngành Kiểm sát có được những thông tin bổ ích, rút ra những kinh nghiệm, bài học để từ đó góp phần nâng cao kỹ năng và kinh nghiệm tranh tụng tại các phiên tòa hình sự.

Văn Tình